ایران و اجلاس شانزدهم غیر متعهدها

مجید اعزازی

شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در شرایطی در تهران برگزار خواهد شد که در فاصله زمانی سه ساله میان این اجلاس و اجلاس پانزدهم در شرم‌الشیخ، جهان و به ویژه منطقه خاورمیانه تحولات بنیادین و دوران‌سازی را تجربه کرده است. از بحران مالی آمریکا و اروپا، فوران جنبش ۹۹ درصدی در غرب و افشاگری‌های ویکی‌لیکس که بگذریم، به انقلاب‌های مردمی تونس، مصر، لیبی، بحرین و بحران در سوریه، به لرزه درآمدن پایه‌های پادشاهی در عربستان، تداوم وضعیت ۶۰ ساله اشغال سرزمین‌های فلسطین از سوی اسرائیل، گسترش تروریسم در عراق و افغانستان می‌رسیم. در این میان، تشدید منازعه میان ایران و غرب روی دیگر سکه تحولات جهان در سه سال گذشته را تصویر می‌کند. از این رو، به نظر می‌رسد اجلاس غیرمتعهدها در تهران به پرکارترین، حساس‌ترین و مهم‌ترین نشست جنبش عدم تعهد در تاریخچه پیدایش آن تبدیل شود. چه آنکه کشورهای غیرمتعهد معتقد به «حل کلیه مناقشات بین‌المللی توسط ابزار صلح‌آمیز» فهرستی فراخ از موضوع‌های نیازمند دیپلماسی پیش‌روی خود دارند.

در شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد که با تحویل ریاست این جنبش از مصر به ایران کلید خواهد خورد، نقش دستگاه دیپلماسی کشورمان در تعیین دستور نشست‌ها و تدوین و تصویب بیانیه پایانی این اجلاس نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.

بی‌گمان از نگاه مقامات تهران، استفاده از فرصت این اجلاس بین‌المللی برای حل مسائل مربوط به ایران از جمله موضوع فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای، حمایت از سوریه به عنوان موثرترین حلقه جبهه مقاومت در برابر اسرائیل و یافتن راهکاری دیپلماتیک برای برون‌رفت این کشور از بحران ضروری است. مسائلی که دست بر قضا در این روزها به مهم‌ترین مسائل جهانی و منطقه‌ای بدل شده‌اند.

موضوع فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای ایران به عنوان نماد استقلال ملی از سویی و بهانه جویی‌های غرب برای دیکته هژمونی خود بر خاورمیانه و خلیج‌فارس از طریق سازش‌پذیر کردن یا حذف نظام جمهوری اسلامی ایران از سوی دیگر، قدمتی ۱۰ ساله دارد. با این حال، با افزایش فشارهای سیاسی و اقتصادی غرب بر ایران در ۱۰ ماهه گذشته، این مناقشه رنگ و بوی جدی تری به خود گرفته است.

داستان از آبان‌ماه سال گذشته و انتشار ضمیمه ۱۲ صفحه‌ای درباره «ابعاد نظامی احتمالی» فعالیت هسته‌ای ایران به همراه گزارش فصلی آژانس اتمی آغاز شد، با تکاپوی اعضای کنگره آمریکا و شورای اتحادیه اروپا برای تصویب تحریم‌های یکجانبه نفتی و مالی علیه ایران قوام یافت و اینک با اجرای تحریم‌های سخت‌گیرانه یادشده ادامه می‌یابد. تحریم‌هایی که به نظر می‌رسد بیش از فشار اقتصادی بر دولت و ملت ایران با هدف نشان دادن دو قطبی «انزوای ایران در جامعه جهانی» و «اجماع جهانی علیه آن» طراحی شده است. ناگفته پیداست که تالی فاسد این دوقطبی از تالی فاسد تنگناهای اقتصادی تحریم‌ها فزون‌تر خواهد بود. از همین‌رو است که برگزاری اجلاس سران جنبش عدم تعهد در تهران و به ریاست ایران به مذاق آمریکا و اسرائیل خوش نیامده است، به گونه‌ای که آنها به عدم شرکت بان کی مون، دبیرکل سازمان ملل متحد و برخی از سران کشورها در این اجلاس رای داده‌اند یا شرکت این مقام‌های بلندپایه را به «تحت فشار گذاشتن ایران» مشروط کرده‌اند.

در سوی دیگر این داستان اما اعضای جنبش عدم تعهد با اصول آرمانی برای تحقق صلح و آزادی در جهان قرار دارند. کشورهایی که دست کم به تعداد گزارش‌های فصلی آژانس اتمی درباره برنامه هسته‌ای ایران، با صدور بیانیه در حاشیه نشست‌های فصلی شورای حکام آژانس از برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز تهران حمایت کرده و بر حق کشورها در دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای تاکید کرده‌اند. بی‌گمان در این روزها که تنور تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه ایران داغ‌تر از همیشه است، حضور چنین ظرفیتی در تهران و تبلور اندیشه‌های هسته‌ای آنها در بیانیه پایانی اجلاس شانزدهم غیرمتعهد‌ها کام غرب را شیرین نخواهد کرد.

جنبش غیر‌متعهدها اگر چه در سال‌های نخست موجودیت خود و در جهان دو قطبی آن دوران، ماهیتی مبتنی بر «شعار نه غربی و نه شرقی» داشت، اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی این ماهیت محو شد و هم اینک کشورهایی مانند روسیه و چین که نماد و نمود بلوک شرق بوده‌اند، در این جنبش به عنوان عضو ناظر سهیم هستند و نمایندگان این کشورها در اجلاس تهران نیز شرکت خواهند کرد. در چنین بافت دیپلماتیکی، روسیه و چین طی ماه‌های گذشته نقش فعال‌تری را در عرصه دیپلماسی جهان به عهده گرفته‌اند و آشکارا در برابر تمایلات آمریکا و اروپا صف آرایی کرده‌اند. مسکو و پکن طی دوره یاد‌شده به شدت با اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ایران مخالفت کرده‌اند و همزمان در شورای امنیت سازمان ملل در برابر تمایل غرب و اعراب برای حذف بشار اسد از ریاست‌جمهوری سوریه و رژیم وی از این کشور قد برافراشته‌اند. وجود نمایندگان چنین کشورهایی فارغ از سطح دیپلماتیک حضور آنها در اجلاس غیرمتعهدها در تهران، به شدت موضع جنبش عدم تعهد در مقابله با یکجانبه‌گرایی و جهان تک قطبی را تقویت خواهد کرد و جبهه حمایت از بشار اسد در این اجلاس را متمایز خواهد کرد.

بی‌گمان موضوع بحران سوریه چه در متن اجلاس رسمی سران جنبش عدم تعهد و چه در حاشیه این اجلاس، یکی از مباحث کلیدی خواهد بود. چه آنکه در پی برگزاری رایزنی‌های چندین باره گروه موسوم به دوستان سوریه در استانبول ترکیه به رهبری آمریکا و همچنین برگزاری نشستی ابتکاری به همت روسیه در ژنو که غرب با حضور ایران و عربستان در آن مخالفت ورزید، ایران در ۱۹ مردادماه جاری خود بانی نشست مشورتی وزیران خارجه چندین کشور در تهران شد. نشستی که گفته می‌شود قرار است در حاشیه اجلاس غیرمتعهد‌ها در تهران دوباره موضوع سوریه را پیش بکشد.

۲۷ مردادماه نیز نشست فوق‌العاده سازمان همکاری اسلامی درباره سوریه و میانمار در مکه به همت عربستان سعودی- یکی از اعضای جنبش عدم تعهد- برگزار شد. نشستی که در غیاب بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه با تعلیق عضویت این کشور در سازمان همکاری اسلامی به کار خود پایان داد و انتقاد مقامات ایرانی حاضر در این نشست را برانگیخت. با این حال، از آنجا که محمود احمدی نژاد رییس‌جمهور ایران در این اجلاس شرکت کرد، انتظار می‌رود مقامات عربستان نیز در سطح بالایی در تهران حضور یابند. ایران که در عربستان از دعوت نشدن اسد به نشست فوق‌العاده سازمان همکاری اسلامی انتقاد کرده بود، از رییس‌جمهور سوریه برای شرکت در اجلاس شانزدهم دعوت کرده است. اگر چه گفته شده است که حضور اسد در اجلاس تهران وابسته به شرایط داخلی کشورش است، اما انتظار می‌رود که اسد این اجلاس را مغتنم شمرده و برای ابلاغ مواضع خود به جهان در این نشست حاضر شود. در این صورت، جبهه حامی بشار اسد در اجلاس سران غیر‌متعهد‌ها بیش از پیش تقویت خواهد شد و ایران نیز به عنوان حلقه واسط این جبهه و همچنین رییس‌ و میزبان اجلاس شانزدهم غیرمتعهدها از انزوای مورد نظر غرب فاصله بیشتری خواهد گرفت.