ایران و بنادر نسل سوم

محمدعلی یوسفی

گسترش روز افزون تجارت جهانی در دهه ۱۹۸۰ میلادی سبب اقبال هر چه بیشتر به حمل‌و‌نقل‌ کانتینری به عنوان تازه‌ترین و بهینه‌ترین روش حمل‌و‌نقل شد. همزمان دانش حمل‌و‌نقل چندوجهی که همراه با رشد کانتینر مورد توجه قرار گرفته بود سبب شد تا بنادر نسل سوم به عنوان یک راه حل در جهت کاهش هزینه زمان و پول مطرح شود. یکی از اهداف مهم بنادر نسل سوم کاهش قیمت تمام شده کالا است. براساس این روش به جای تولید کالا در سرزمین اصلی مراکز تولیدی به داخل بنادر انتقال داده شده و فرآیند تولید تا صادرات در همان بندر صورت می‌پذیرد. عدم پرداخت هزینه‌های گمرکی در بنادر نسل سوم سبب می‌شود تا این بنادر در افزایش تولید و صادرات کشور نقش پررنگی بازی کنند.

در ایران نیز بنادر امام خمینی (ره) و بندر شهید رجایی (بندر عباس) به عنوان بنادر اصلی کشور بر اساس طرح جامع بنادر بازرگانی کشور تا سال ۱۳۹۴ به بنادر نسل سوم تبدیل می‌شوند. بندر امیرآباد در شمال کشور نیز یکی از بنادری است که در برنامه تبدیل شدن به بندر نسل سوم قرار دارد. اما به نظر می‌رسد با تاخیرها و عقب ماندگی‌هایی که هم‌اکنون در اجرای طرح‌های توسعه در بنادر شمال و جنوبی شاهد آن هستیم تبدیل بنادر کشور به بنادر نسل سوم آن هم تا سه سال دیگر بیشتر رویایی دور از دسترس است.

در طول چند سال گذشته مرز آبی سه هزار کیلومتری که کشور ما دارای آن است سبب شده تا مسوولان‌ و فعالان حوزه بندر و دریا هر چه بیشتر به توسعه این حوزه توجه نشان دهند. در این دوران بارها از زبان این مسوولان‌ و متولیان امر شعارهای دریامحور شنیده‌ایم که همگی در آن خواستار توسعه این بخش شده‌اند، اما در عمل شهرها به یک راه رفته‌اند و واقعیت‌ها به راهی دیگر.

در همین حال کارشناسان حوزه دریایی معتقدند که برای دستیابی به اهداف در این حوزه باید مسوولان‌ امر با تغییر نگرش و گسترش دیدگاه‌های خود مساله‌ توسعه بخش دریایی را به عنوان یکی از بخش‌های مهم به خوبی در سند چشم‌انداز وارد کنند.

هم‌اکنون سهم کشور ما از عملیات کانتینری در جهان کمتر از ۵/۰ درصد برآورد می‌شود که بسیار ناچیز است. این نشانه بارزی از جایگاه نامطلوب بنادر ما در جهان و منطقه است. اما به دلیل موقعیت ژئواستراتژیک ایران در صورت اجرای کامل و بی‌نقص برنامه‌های توسعه در بنادر کشور این امکان وجود دارد تا بنادر ما در جایگاه مطلوبی واقع شوند.

هزینه بالای صادرات و واردات به ازای هر واحد کانتینر و کیفیت پایین زیرساخت‌ها، گمرکات و رویه‌های مرزی نسبت به بنادر منطقه باعث شده که بنادر ما به هیچ وجه آمادگی رقابت با بنادر جهان را نداشته باشند. بر همین اساس به نظر می‌رسد ارتقای این بنادر به بنادر نسل سوم به سادگی ‌قابل دسترس نباشد.

بنادر ایران در جهان چه جایگاهی دارند؟

۱۱ بندر در جنوب و شمال کشور شامل بنادر امام خمینی(ره)، بوشهر، چابهار، شهید رجایی، لنگه، باهنر، آبادان و خرمشهر در جنوب و بنادر انزلی، نوشهر و امیرآباد در شمال مجموعه مهم‌ترین بنادر کشور را تشکیل می‌دهد. براساس برنامه‌های ۵ ساله توسعه حجم عملیات بنادر تجاری کشور باید تا سه سال دیگر به ۱۶۰ میلیون تن افزایش یابد که از مجموع این عملیات ۴۷ درصد باید در حوزه

کانتینر باشد.

بنادر در کشور ما هم‌اکنون در حال گذر از بنادر نسل اول به بنادر نسل دوم هستند. در همین حال انتظار این است که این بنادر به زودی به بنادر نسل سوم تبدیل شوند. در حالی که انتقال به نسل سوم نیاز به تصمیمات و برنامه‌ریزی کلان اقتصادی دارد که مسوولان بندری به تنهایی در مورد آن نمی‌توانند تصمیم‌گیری کنند. برخی از بنادر هدف نیز به لحاظ جغرافیایی شرایط تبدیل شدن به بندر نسل سوم را ندارند.

این در حالی است که در سال‌های اخیر در حوزه سخت‌افزاری، تجهیزات و ساخت اسکله‌ها و همچنین واگذاری امور بندری به بخش خصوصی و انتقال به بنادر نسل دوم گام‌های بسیار خوبی برداشته شده است. امروزه مدیران بنادر ما همچنان دغدغه افزایش حجم عملیات تخلیه و بارگیری را دارند که متعلق به دوران بنادر نسل یک یا بنادر سنتی است.

این در حالی است که بنادر نسل یک بر خلاف بنادر نسل‌های بعدی تنها نقش بارانداز صرف را ایفا می‌کردند. این بنادر قادر به تامین هزینه‌های خود نبوده و زیان‌ده بودند. بر این اساس دولت‌ها مجبور بودند برای حفظ فرآیند تخلیه و بارگیری کالا به بنادر سوبسید بدهند. اما این وضعیت با ایجاد بنادر نسل دوم ما بین سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ تغییر کرد تا بندر از یک محل هزینه‌بر به یک مرکز سودآور

تبدیل شود.

بنادر نسل سوم را بشناسیم

همان‌طور که در آغاز گفته شد جرقه بنادر نسل سوم همزمان با توسعه حمل‌و‌نقل کانتینری و ظهور حمل‌ونقل چندوجهی زده شد. بنادر نسل سوم بر خلاف اسلاف خود تنها محل خدمات کالایی نیستند بلکه مستقیما به بازار کالا تبدیل شده‌اند. وجه تمایز این بنادر با بنادر نسل دوم تقویت کارکردهای بازرگانی در کنار کارکردهای خدماتی و صنعتی است. فناوری اطلاعات و روش‌های بازرگانی الکترونیکی در این بنادر به طور وسیع مورد استفاده قرار گرفت و بنادر از قدرت اشتغالزایی و ایجاد ارزش افزوده بسیار بیشتری برخوردار شدند.

در بنادر نسل سوم موقعیت جغرافیایی مهم نیست و هر جا که تولید‌کننده احساس کند باید کالایش جابه‌جا شود بدون توجه به ملاحظات و محدودیت‌هایی که در حال حاضر در بنادر کشور وجود دارند، می‌تواند از راه این بنادر کالای خود را جابه‌جا کند.

در اراضی پشتیبانی بنادر نسل سوم، صنایعی مانند کشتی‌سازی، سوخت‌رسانی به کشتی‌ها، کارخانجات تامین آذوقه دریانوردان و... که به نحوی با بندر مرتبط است، احداث می‌شوند. با توجه به اینکه هر نسل نیازمند ملزومات خاص خود بسته به نوع تحولات جهانی است، ویژگی بنادر نسل سوم این است که از قابلیت انطباق با تعهدات تجارت دریایی برخوردار هستند.

در همه نسل‌های بنادر مشخصات فیزیکی مورد نیاز از قبیل اسکله‌ها و بارانداز‌ها، تجهیزات مناسب طرح جامع الکترونیکی، استفاده از دوربین‌های مداربسته، سیستم کنترل ترافیک VTS، نیروی انسانی ماهر و... تقریبا یکسان بوده، اما از جمله الزامات بنادر نسل سوم که مقدمات آن در ایران نیز در حال فراهم شدن است می‌توان به ایجاد هماهنگی مناسب در لجستیک کالا اشاره کرد. به تایید کارشناسان محدوده عملکردی بنادر نسل سوم یا نوین از بنادر و محدوده‌های همجوار به پس کرانه‌ها و مراکز توزیع داخلی

گسترش یافته است.