صنایع معدنی، میانبری برای توسعه در ایران
علی نوروزی
تجربه‌ها ۴ دهه حرکت به سوی توسعه اقتصادی نشان می‌دهد که ایران نیز به مانند هر کشوری در جهان تنها در صنایع و یا بخش‌هایی می‌تواند به توسعه دست یابد که در آن مزیت نسبی داشته باشد.

حرکت و سرمایه گذاری در صدها رشته اصلی و فرعی در 40 سال اخیر سبب شده تا پراکنده کاری زیادی در توسعه اقتصادی در ایران انجام شود و صنایع ایجاد شده (عمدتاً با استفاده از درآمد نفتی ) پس از مدتی زیان ده شوند و در دوراهی تعطیلی و یا افتادن بر دوش دولت قرار گیرند.
صنایع معدنی و معادن در ایران یکی از معدود بخش‌های تولیدی در کشور است که از مزیت نسبی برخوردار است. انرژی فراوان، مواد اولیه و بازار جذاب ایران و منطقه شرایطی را برای کشور فراهم کرده که می‌توان گفت ایران از معدود کشورهایی است که می‌تواند مبدل به تحول صنایع معدنی شود.

مواد اولیه و انرژی فراوان و ارزان
ایران کشوری با حداقل 60 ماده با ارزش معدنی است که ذخایر معادن آن بیش از میلیاردها تن است، بویژه معادن عظیم سنگ آهن تولید کنندگان داخلی فولاد را برای دهها سال از نظر مهمترین ماده اولیه این صنعت خاطر جمع می‌کند. از طرف دیگر ایران دومین دارنده‌ ذخایر بزرگ گاز و نفت دنیا است که این موقعیت منحصر به فرد است و می‌تواند پایداری برای توسعه صنایع فولاد و آلومینیوم ایران باشد.
به طور مثال بزرگترین تولیدکننده‌ فولاد جهان یعنی چین در هر دو زمینه انرژی و سنگ آهن به شدت به خارج وابسته است و هر ساله فولاد سازان چینی با نگرانی نظاره‌گر تعیین قیمت سنگ آهن توسط سه شرکت قدرتمند معدنی بی اچ پی، واله و ریوتینتو هستند و یا آنکه یکی از دغدغه‌های آنها قیمت جهانی نفت و گاز است.
اما ایران بعنوان دومین دارنده مخازن گازی دنیا پس از روسیه و دومین دارنده پس ذخایر نفتی پس از عربستان، حداقل برای یک قرن آینده مطمئن است که نیازی به واردات انرژی ندارد.

موقعیت جغرافیایی ویژه
ایران با قرار گرفتن در سر راه شاهراه‌های زمینی و دریایی آسیا، در مسیر تردد ناوگان حمل و نقلی جهانی است. کشورهایی نظیر قزاقستان، ترکمنستان، افغانستان، عراق، ازبکستان و تاجیکستان به دلیل عدم برخورداری از دریا (و یا برخورداری اندک) ترجیح می‌دهند محصول مورد نیاز خود را از کشوری در مرز زمینی خود مانند ایران خریداری کنند. مضافاً آنکه به دلیل فقدان قدرت‌های صنایع معدنی در غرب آسیا ایران در کنار ترکیه می‌تواند بزرگترین تامین کننده نیاز فولاد کشورهای حاشیه خلیج فارس باشد. طرحهای عظیم ساختمان سازی امارات،‌مصر و عربستان به شدت نیازمند فولاد است.
ویژگی دیگر ایران در بخش صنایع معدنی دستیابی به تکنولوژی ساخت کارخانه می‌باشد.تلاش‌های یک دهه اخیر برای بومی سازی تکنولوژی کارخانه‌های فولاد سازی و آلومینیوم سازی سبب شده تا ایران به یکی از کشورهای دارای توان ساخت کارخانه در منطقه تبدیل شود.

صنایع معدنی راهی برای توسعه متوازن
اکثر صنایع در ایران در مناطق خاصی از کشور متمرکز شده‌اند. استانهای تهران، مرکزی، اصفهان و آذربایجان شرقی بخش بزرگی از صنایع خودروسازی، ماشین سازی، موتورسازی و شیمیایی را به خود جذب کرده است. اما معادن و صنایع معدنی به دلیل ویژگی‌های خاص خود می‌تواند در تسری توسعه به سایر مناطق محروم کمک کند.
استانهای یزد، کرمان، ایلام، خراسان جنوبی، ‌هرمزگان،‌ خوزستان،‌ زنجان و چند استان دیگر اکنون بدلیل وجود معادن بزرگ و کارخانه‌های صنایع معدنی، با رونق مناسبی مواجه شده‌اند. پر واضح است که این صنایع و معادن بدلیل نیاز به نیروی کار، جاده، امکانات و انرژی آبادی و آبادانی را به مناطق مذکور خواهد آورد.

توسعه صنایع معدنی در سالهای اخیر
ایران در سالهای اخیر بویژه پس از تشکیل سازمان توسعه و نوسازی معادن صنایع معدنی ایران به رشد قابل قبولی در بخش معدن صنایع معدنی دست یافت.
تولید فولاد خام ایران در سالهای دهه 80 از 5 /7 میلیون تن در سال 1381 به 6 /10 میلیون تن در سال 1388 رسید و تولید مس نیز از 143 هزار تن در سال 1381 به 210 هزار تن افزایش یافت.
آلومینیوم نیز رشد قابل توجهی را در این سالها تجربه کرد و در حالی که تولید آن در سال ۱۳۸۱، ۱۷۰ هزار تن بود عبور از مرز ۲۸۵ هزار تن را در سال گذشته شاهد بود.
در بخش سنگ آهن نیز در حالیکه در سال 1381 تنها 5 /10 میلیون تن تولید داشتیم در سال 1388 تولید 25 میلیون را تجربه کردیم. تولید سیمان کشور نیز در سالهای اخیر از حدود 20 میلیون تن به بیش از 40 میلیون تن رسیده و به صادرات 5 میلیون تنی دست یافته است.
اما مهمترین اتفاق در بخش صنایع معدنی افزایش ظرفیتها است. هزاران میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در این بخش موجب شد تا ظرفیت تولید در بخشهای فولاد، آلومینیوم، مس و سنگ آهن به شدت افزایش یابد.

چالشهای پیش روی صنایع معدنی در ایران
صنایع معدنی در ایران علیرغم وجود مزیتهای متعدد با مشکلاتی نیز مواجه هست. بزرگترین مشکل پیش روی توسعه صنایع معدنی در ایران عدم حضور جدی بخش خصوصی و دولتی ماندن بخش مذکور است. حتی علیرغم واگذاریهای سهام توسط سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران، در ۳ سال اخیر این واگذاری‌ها سبب خصوصی سازی واقعی نشد. بخش بزرگی از کارخانه‌های فولادی بزرگ نظیر فولاد مبارکه، فولاد خوزستان، ذوب آهن و کارخانه‌های سنگ آهنی، آلومینیومی و مس در اختیار دولت و یا نهادهای عمومی است. خرید یک سوم سهام فولاد خوزستان نیز با عقب نشینی خریدار خصوصی ناموفق ماند. البته در سیمان اوضاع بهتر است و تعداد زیادی از شرکتهای سیمانی سهامی عام هستند. در حال حاضر بسیاری از معادن بزرگ کماکان در اختیار دولت هستند و بخش خصوصی کارخانه کوچک نورد، معادن کوچک، ماسه و شن و صنایع پایین دستی آلومینیوم را در اختیار دارد. البته بخشی از مشکل به نیاز این بخش به سرمایه‌گذاری‌های بزرگ باز می‌گردد. مثلاً احداث کارخانه‌های بزرگ در این بخش نیازمند سرمایه‌گذاری‌های چند صد میلیارد تومانی است. از سوی دیگر همین دولتی بودن صنایع معدنی سبب "کند بودن" روند پیشرفتها در برخی موارد شده است. به عبارت دیگر اگرچه در سالهای اخیر رشد صنایع معدنی در ایران خوب بوده اما راه پیموده شده در برابر راه باقیمانده بسیار کم است. بطور مثال ایمیدرو پس از واگذاری بخش بزرگی از سهام خود در چند شرکت از جمله فولاد مبارکه به جای آنکه موفق به دریافت سهم خود برای اجرای سریعتر طرحهای توسعه شود، به دلیل بروکراسی دولتی، بخش بزرگی از سرمایه مورد نیاز خود را نگرفت و بالعکس از سود سالانه بسیاری از شرکتهای خود نیز محروم شد. نتیجه این امر عقب افتادن بخشی از پروژه‌ها از برنامه‌ریزی اولیه بود.
مسئله دیگر عقب افتادن پروژه‌های مربوط به طرح جامع فولاد بود. مطابق این طرح از سال 1384 باید خیلی سریع کشور طرحهای فولادی را به مرحله اجرا و بهره‌برداری می‌رساند اما کشیده شدن بحث 8 طرح فولادی به بوروکراسی دولتی و کاهش سرعت اجرا طرحها در سایر موارد، بهره‌برداری‌ها را با تاخیر مواجه کرد. طرحهای فولادی استانی که اکنون چند سال از آغاز اجرای آنها می‌گذرد در خوشبینانه‌ترین حالت در سال 1391 به بهره‌برداری می‌رسند.
چالش دیگر پیش روی صنایع معدنی در ایران بحث انرژی است. اصولا چنانچه ذکر شد یک مزیت ایران در بحث معدن و صنایع معدنی انرژی است. اگر قرار باشد یارانه انرژی در بخش تولید در کوتاه مدت و یا حتی میان مدت حذف شود؛ صنایع معدنی با چالشی جدی مواجه می‌شوند. حتی هم اکنون با قیمتهای فعلی انرژی کارخانه های فولاد و آلومینیوم کشور سالانه صدها میلیارد تومان صرف هزینه های نرژی خود می‌کنند اکنون اگر قرار باشد قیمت انرژی در ایران مشابه سایر کشورهای صنعتی باشد شاید توجیه اقتصادی بسیاری از طرحهای زیر سوال رود. واقعیت قضیه این است که وجود قوانین تسسهیل کننده، افزایش بهره‌وری، نبود موانع اداری و زیربناهای مناسب هزینه تولید را در کشورهای پیشرفته بسیار کاهش داده است. در نتیجه این امر کشورهایی نظیر آمریکا, چین , آلمان, برزیل, روسیه, استرالیا, فرانسه و نظایر آنها تبدیل به قدرتهای بزرگ صنعتی و معدنی شده‌اند و رقابت با آنها با انرژی گران چندان ساده نخواهد بود.

سخن آخر
شکی نیست که صنایع معدنی در ایران می‌تواند موتور پیشبرنده اقتصاد شود و در کنار نفت و پتروشیمی شرایط قوی را برای اقتصاد ایران فراهم کند اما باید حتماً مشکلات از پیش راه این بخش برداشته شود.
ازطرف دیگر ایران برنامه‌های بزرگی را برای توسعه صنایع معدنی خود تدارک دیده و قرار است تا پنج سال آینده ظرفیت تولید فولاد کشور از ۱۵ میلیون تن به ۳۵ میلیون تن، آلومینیوم از ۴۵۷ هزار تن به ۷۷۱ هزار تن و مس از ۲۵۵ هزار تن به ۴۶۰ هزار تن برسد. در سنگ آهن نیز هدف کشور گذر از مرز ۴۵ میلیون تن تولید است. چنین اهداف بزرگی نیازمند بودجه‌بندی دقیق و همراهی دولت با این بخش است چرا که این اهداف میلیاردها دلار ارز و هزاران میلیارد تومان بودجه ریالی نیاز دارد.
در یک جمله باید گفت که صنایع معدن در ایران با یک عقب ماندگی تاریخی نسبت به جایگاه خود مواجهه است که اگر چه در سالهای اخیر گامهای مناسبی برداشته شده اما هنوز برای تبدیل شدن به قدرت اول صنایع معدنی غرب آسیا راه درازی در پیش‌رو داریم. از یاد نبریم کشورهایی نظیر ترکیه، امارات متحده عربی، قطر، عربستان سعودی و مصر نیز برنامه‌های بزرگی برای توسعه صنایع معدنی خود دارند.