دفتر مطالعات و تحقیقات مالیاتی

معمولاً هدف درآمدی سیستم مالیاتی به عنوان معیار اندازه‌گیری عملکرد سازمان مالیاتی مورد توجه مسئولین قرار می‌گیرد به نحوی که حداکثر کردن وصولی کل مالیات به صورت تنها وظیفه مدیران مالیاتی جلب توجه می‌نماید. اما باید در نظر داشت که بهترین مدیریت مالیاتی صرفاً آن نیست که بیشترین درآمد مالیاتی را وصول نماید. این مسئله که چنین درآمدی چگونه وصول شده است، یعنی اثر آن بر عدالت مالیاتی، عواقب سیاسی آن برای دولتها و تاثیر آن بر سطح رفاه اقتصادی نیز به همان اندازه مهم است. یک مدیریت مالیاتی ضعیف ممکن است از بخش‌هایی که وصول مالیات از آنها به سادگی امکان‌پذیر است، مثلاً حقوق بگیران، میزان معتنابهی مالیات وصول نماید درحالی که از وصول مالیات بر درآمد شرکتها و یا صاحبان مشاغل عاجز باشد. بنابراین سطح وصولی مالیات یک معیار ساده برای اندازه‌گیری کارایی مدیریت مالیاتی است. یک معیار دقیقتر اندازه‌گیری کارایی مدیریت مالیاتی، درجه تمکین مودیان در میان بخش‌های مختلف جامعه مودیان است.در این نوشتار ضمن بررسی مبانی نظری تمکین، تجربیات سازمان امور مالیاتی کشور ایران در خصوص تمکین معرفی می‌شود.

تعریف تمکین

معمولاً آنچه که در تعریف تمکین مالیاتی گفته می‌شود عبارت است از رعایت قانون مالیاتی از سوی مودی، و میزان عدم تمکین را با «شکاف مالیاتی» اندازه‌گیری می‌کنند. شکاف مالیاتی عبارت است از مالیات عملاً وصول شده منهای مالیاتی که در صورت تمکین کامل قابل تحصیل بود. این تعریف یک بیان سطحی و ساده از مسئله را ارائه می‌دهد. اداره موفق امور مالیاتی مستلزم آن است که مودیان به رعایت خشک عبارات قانون اکتفا نکنند. بلکه روح قانون را نیز مورد توجه قرار دهند. با این توضیحات تعریف بهتر تمکین مالیاتی «پایبندی داوطلبانه به متن و روح قانون مالیاتی» می‌باشد.

فرآیند مدیریت ریسک تمکین

مدیریت ریسک تمکین فرآیندی برای شناسایی، تشخیص، رتبه‌بندی و برخورد با ریسک‌های تمکین است (به عنوان مثال، قصور در ثبت نام، قصور در گزارش صحیح تعهدات مالیاتی و ...) مدیریت ریسک در حالت کلی فرآیندی تکراری است که مراحل تعریف شده مناسبی را برای حمایت از اتخاذ تصمیمات اصلاحی در بر می‌گیرد. الگویی از فرآیند مدیریت ریسک که ممکن است توسط سازمان‌های مالیاتی مورد استفاده قرار گیرد، می‌شود.

تمامی سازمان‌های مالیاتی از منابع محددی برخوردار هستند که معمولاً میزان آن کمتر از مقدار مورد نیاز برای حصول اطمینان از تمکین مودیان در برابر تعهدات ایجاد شده است. این بدان معنی است که سازمان‌های مالیاتی برای تخصیص معقول و منطقی منابع خود نیاز به یک روش و الگوی مشخصی دارند.تصمیم‌گیری در مورد تخصیص منابع و تعیین اولویت فعالیت‌های تمکین با هم عجین شده‌اند به عبارت دیگر چگونگی تخصیص منابع با اولویت بندی ریسک‌های تمکین ارتباط دارد. بنابراین ریسک‌های عمده و مودیانی که در معرض این ریسک‌ها هستند، باید شناسایی شوند. پس از شناسایی و اولویت‌بندی ریسک‌ها، دلایل و عوامل بروز رفتارهای عدم تمکین باید شناسایی و تحلیل شوند تا بتوان استراتژی‌های مناسبی را طراحی نمود. این استراتژی‌ها باید با برنامه ریزی کامل و جامع اجرا شوند. نتایج اقدامات انجام شده (اجرای استراتژی) باید در چهار حوزه اصلی تمکین یعنی ثبت نامه، تنظیم اظهار نامه، گزارش دهی و پرداخت مالیات مورد ارزیابی قرار گیرد تا میزان اثر بخشی استراتژی‌های طراحی شده مشخص گردد.

عناصر اساسی تمکین

نقش اصلی مراجع درآمدی حصول اطمینان از این موضوع است که مودیان از تعهدات و تکالیف خود به موجب قانون واقف هستند و آنها را به درستی انجام می‌دهند. مودیان به سهم خود نقش بسیار مهمی در برآورد تعهدات و تکالیف ایفا می‌کنند چون در بسیاری از موارد صرفاً آنها در جایگاه تشخیص تعهدات خود به موجب قانون هستند.تعهدات و تکالیف مودیان از عملکرد مالیاتی تا عملکرد دیگر و از یک حوزه تا حوزه دیگر متفاوت است. بدون توجه به حوزه قلمرو تقریباً برای همه مودیان چهار گروه عمده تکالیف و تعهدات پیش بینی می‌شود این چهارتکلیف عمده عبارتند از:

- ثبت نام در سیستم مالیاتی

- تنظیم و تسلیم به موقع اظهار نامه

- نگهداری و ارائه اسناد و مدارک مورد نیاز مراجع مالیاتی (گزارش صحیح)

- پرداخت به موقع مالیات

اگر مودی به هر یک از وظایف و تعهدات فوق‌الذکر خود عمل ننماید، رفتار وی احتمالاً به عنوان عدم تمکین تلقی خواهد شد. البته کاملاً بدیهی است که برای عدم تمکین درجات متفاوتی در نظر گرفته می‌شود. اگر قصد بهبود امر تمکین مالیاتی مطرح باشد، سازمان امور مالیاتی باید برای الزام مودیان به انجا م تکالیف فوق، دست به اقدامات موثر بزند. بر همین اساس به هنگام ارزیابی مدیریت مالیاتی، باید از بررسی اطلاعات عینی جهت تخمین درجه موفقیت و میزان اثر بخشی مدیریت در مقابله با عدم انجام تکالیف فوق استفاده کرد.