سیدپرویز جلیلی کامجو* و میرهادی حسینی**
مهم‌ترین وظیفه دولت در قبال «سرمایه اجتماعی»، عدم تخریب سرمایه اجتماعی شکل‌گرفته در طول سال‌های طولانی در یک جامعه است

سرمایه اجتماعی را می‌توان مجموعه معینی از هنجارها و ارزش‌های غیررسمی، ارزش‌های فرهنگی و مذهبی از قبیل دلسوزی، نوع دوستی، انصاف، صداقت، اعتماد، همکاری مبتنی بر معیارهای مشترک، تعاون و بردباری یا اطلاعات، ایده‌ها، راهنمایی‌ها، فرصت‌های تجاری، حمایت عاطفی، اعتماد و همکاری که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی یک جامعه را شکل می‌دهد، در نظر گرفت.


در رایج‌ترین طبقه‌بندی، سرمایه اجتماعی را به سه سطح خرد، میانی و کلان طبقه‌بندی می‌کنند.
سرمایه اجتماعی به دو طریق مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد اثر می‌گذارد:
اثرات مستقیم:
- اثرات سرمایه اجتماعی بر توسعه و رشد اقتصادی
- اثر سرمایه اجتماعی بر گردش اطلاعات و جلوگیری از شکست بازار
-اثر سرمایه اجتماعی بر کاهش فقر و نابرابری
اثرات غیرمستقیم:
- تاثیر سرمایه اجتماعی بر ساخت و انباشت سرمایه انسانی
- اثر سرمایه اجتماعی بر نوآوری
- اثر سرمایه اجتماعی بر کارآیی دولت
- اثر سرمایه اجتماعی بر عوامل اقتصادی
- سرمایه اجتماعی و مشارکت اجتماعی
موسسه‌ غیردولتی Legatum Institute واقع در لندن با توجه به زیر شاخص‌های سرمایه اجتماعی
(Social capital sub- index) عملکرد ۱۱۰ کشور را در دو بخش درآمد و رفاه به منظور استخراج یک شاخص سرمایه اجتماعی قابل مقایسه بین کشورها، بررسی می‌کند. ایران در این رتبه بندی در سال ۲۰۱۱ در رتبه ۱۰۷ قرار دارد.


مقدمه
اقتصاددانان تقریبا تا اواخر قرن بیستم، رشد و توسعه‌ اقتصادی یک کشور را مدیون منابع طبیعی و سرمایه فیزیکی می‌دانستند. پس از آن و با ظهور مکاتب جدید، تشکیل سرمایه‌ انسانی و نیروی کار ماهر نیز مورد توجه قرار گرفت، اما کمتر به تعاملات اجتماعی و نقش ارزش‌ها، فرهنگ، دین و به طور کلی، نهادهای رسمی و غیررسمی در اقتصاد توجه شد. با به وجود آمدن مکتب «نهادگرایان جدید» به نقش نهادها و به خصوص سرمایه اجتماعی در رشد و توسعه‌ اقتصادی توجه بیشتری شد. به‌طوری‌که امروزه بانک جهانی از این نوع سرمایه، به عنوان «ثروت نامرئی» یاد می‌کند.
انواع سرمایه به شش گروه : طبیعی (نفت، معادن و جنگل‌ها)، فیزیکی (تجهیزات، مسکن و ماشین آلات)، نقدی (پول، فلزات گرانبها، سهام و اوراق مشارکت)، انسانی (آموزش، مهارت و تحصیلات)، سرمایه نمادین (شخصیت‌ها، آثار باستانی و طبیعی، جوایز بین‌المللی ورزشی و هنری) و سرمایه اجتماعی قابل تقسیم است.

سرمایه اجتماعی (Social Capital) چیست؟
سرمایه اجتماعی را می‌توان مجموعه معینی از هنجارها و ارزش‌های غیر رسمی، ارزش‌های فرهنگی و مذهبی از قبیل دلسوزی، نوع دوستی، انصاف، صداقت، اعتماد، همکاری مبتنی بر معیارهای مشترک، تعاون و بردباری یا اطلاعات، ایده‌ها، راهنمایی‌ها، فرصت‌های تجاری، حمایت عاطفی، اعتماد و همکاری که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی یک جامعه را شکل می‌دهد در نظر گرفت. سرمایه اجتماعی می‌تواند یک هنجار غیررسمی یا حتی یک نوع تفکر باشد.
جی کوبز در کتاب «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا» سرمایه اجتماعی را (در سطح خرد) به‌عنوان شبکه‌های فشرده در محدوده‌های حومه قدیمی و مختلط شهری دانسته که در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسوولیت بیشتری از خود نشان می‌دهند.
دکترمحسن رنانی استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان در مقالات علمی خود تاکید می‌کند که: می‌توان سرمایه اجتماعی را ذخیره‌ای از حس اعتماد، همکاری و مشارکت در بین افراد یک گروه یا جامعه دانست که مناسبات اجتماعی و اقتصادی آنان را تسهیل می‌کند. به عبارت دیگر سرمایه اجتماعی به مثابه یک چسب اجتماعی اعضای جامعه را به هم متصل می‌کند و در عین حال همانند یک مایع اجتماعی مناسبات آنان را سریع، راحت و کم‌هزینه می‌سازد. در واقع سرمایه اجتماعی، در کنار سرمایه انسانی و سرمایه اقتصادی به عنوان یکی از عوامل موثر در کاهش هزینه‌های تولید، تولید پیامدهای مطلوب اجتماعی- اقتصادی عمل می‌کند.
با این اوصاف سرمایه اجتماعی جوهره اصلی بقای یک ملت به خصوص در بعد اقتصادی - اجتماعی را تشکیل می‌دهد. سرمایه اجتماعی را در مقیاس‌های مختلف طبقه‌بندی می‌کنند، اما در رایج‌ترین نوع سرمایه اجتماعی را به سه سطح خرد، میانی و کلان طبقه‌بندی می‌نمایند.
در سطح خرد، سرمایه اجتماعی شامل روابط فردی و سیستم ارتباطی بین افراد و ارزش‌های حاکم بر آنها است مانند روابط خویشاوندی، همسایگی، روابط محلی و علاقه به شهر خویش. در سطح میانی، سرمایه اجتماعی شامل باشگاه‌ها، انجمن‌ها، شرکت‌ها، احزاب و NGO ها است مانند بسیج، اصناف و تشکل‌های دانشجویی، کارمندی و هنری. در واقع سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی و هنجارهای اجتماعی بین گروه‌هایی که کار مشارکتی می‌کنند وجود دارد.
در سطح کلان، سرمایه اجتماعی شامل روابط قراردادی و ساختاری نهادهای کلان مانند دولت، حکومت سیاسی و نظام‌های حقوقی و قضایی می‌گردد. دراین سطح روابط و ساختارهای رسمی مانند قوانین و مقررات حاکمیت سیاسی، میزان مشارکت سیاسی، شکل‌گیری نهادهای سیاسی و اجزای سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهد.



نحوه تاثیر سرمایه اجتماعی بر اقتصاد
اثرات مستقیم
- اثرات سرمایه اجتماعی بر توسعه و رشد اقتصادی
از منظر توسعه پایدار، سرمایه اجتماعی در کنار سایر سرمایه‌ها، جزئی تفکیک ناپذیر از مجموعه ثروت هر ملتی است. سرمایه اجتماعی هم بر روند توسعه، تاثیر گذار است و هم از آن تاثیر می‌پذیرد. به همین خاطر، با توسعه اقتصادی یک کشور، سرمایه اجتماعی آن کشور نیز باید توسعه یابد. سرمایه اجتماعی منبع عظیم نهفته در ساختار اجتماعی است که باید در رگ‌های اقتصادی جریان مستمر یابد تا منجر به شکوفایی گردد.
- اثر سرمایه اجتماعی بر گردش اطلاعات و جلوگیری از شکست بازار
شبکه‌های اجتماعی، جریان گردش و مبادله اطلاعات را تسریع و تسهیل می‌کنند و اطلاعات مفیدی در مورد فرصت‌ها و گزینه‌های مختلف در اختیار فرد قرار می‌دهند و هزینه‌هایی را به مقدار زیادی در تعاملات اجتماعی کاهش می‌دهند. اگر اعتماد، همدلی و انصاف از سطح خانواده‌ها فراتر نرود، عرضه سرمایه و همچنین حضور مدیران کارآمد در عرصه، محدود خواهد شد، که این امر به نفع بنگاه‌های خصوصی نخواهد بود. اعتماد بالا دارای ارزش اقتصادی است.
- اثر سرمایه اجتماعی بر کاهش فقر و نابرابری
ابزارهای متنوعی در یک اقتصاد برای کاهش نابرابری در اختیار عوامل مختلف اقتصادی وجود دارد مانند مالیات و پرداخت‌های انتقالی در اختیار دولت، خیریه و کمک‌های مردمی (زکات، خمس، انفاق در اسلام) در اختیار مردم و بنگاه‌ها، اما مهم‌تر از این موارد که تا حدودی با ابزار ذکر شده در اختیار مردم همبستگی دارد، تشکیل سرمایه اجتماعی در بین مردم است. اسلام با ایجاد ابزار زکات، خمس، انفاق به طور مستقیم برای سرمایه اجتماعی شاخص‌سازی نموده است. سرمایه اجتماعی نرخ فقر را کاهش می‌دهد و عدم تساوی در توزیع درآمدها را اصلاح می‌کند. بانک جهانی تشکیل و بخصوص انباشت سرمایه اجتماعی را به عنوان یک استراتژی اصلی و مهم برای کاهش فقر مورد توجه قرار داده است.

اثرات غیرمستقیم
- تاثیر سرمایه اجتماعی بر ساخت و انباشت سرمایه انسانی:
دسترسی افراد به منابع از طریق شبکه‌ها امکان‌پذیر است و فرد به‌وسیله پیوندهای اجتماعی شایستگی خود را تقویت می‌کند.
- اثر سرمایه اجتماعی بر نوآوری:
دستیابی به منابع اجتماعی و استفاده از آنها می‌تواند به موقعیت‌های اجتماعی - اقتصادی بهتر منجر شود و راهنمایی‌ها و امکان دسترسی راحت‌تر و سریع‌تر به منابع و گردش سریع اطلاعات امکان بروز و کشف استعداد را افزایش می‌دهد.
- اثر سرمایه اجتماعی بر کارآیی دولت:
سرمایه اجتماعی باعث انعقاد راحت‌تر قراردادها، کاهش هزینه‌های مبادلاتی و ارتقای کیفیت سیاست‌های اقتصادی از طریق تاثیر بر سطح و نقش مشارکت سیاسی باعث کارآتر شدن فعالیت‌های دولت می‌شود.
- اثر سرمایه اجتماعی بر عوامل اقتصادی:
سرمایه اجتماعی با تسهیل و کم هزینه ساختن مناسبات اجتماعی و مبادلات اقتصادی، موجب افزایش بازدهی حاصل از بهره‌برداری از مزیت‌های نسبی بین افراد، بنگاه‌ها، صنایع و مناطق می‌شود. افزایش اعتماد موجب کاهش نا اطمینانی و در پی آن باعث کاهش ریسک در بازار می‌شود، همین عمل منجر به تسهیل مبادلات و کاهش هزینه مبادله و افزایش کارایی بازار می‌شود.

سرمایه اجتماعی و مشارکت اجتماعی
همیاری مردم در کمک به مناطق آسیب دیده از بلایای طبیعی، جشن عاطفه‌ها و حمایت از ملت‌های مظلوم دنیا از مزایای وجود سرمایه اجتماعی در یک جامعه است. سرمایه اجتماعی در نهایت برای افراد یک جامعه سرمایه انسانی، سرمایه اقتصادی و انباشت قدرت اجتماعی به همراه دارد تا آنجا که می‌تواند جهت و نتیجه مناسبات و تصمیمات بین‌المللی را نیز تحت تاثیر قرار دهد. سرمایه اجتماعی متعلق به گروه‌ها است نه افراد خاص. به عبارت دیگر، هنجارهایی که شالوده سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند، در صورتی معنی دارند که بیش از یک فرد در آن سهیم باشند و در این صورت است که سرمایه اجتماعی منافع خود را در جامعه جاری سازد.
سرمایه اجتماعی نوعا از وظایف «نسل دوم» اصلاحات اقتصادی است، ولی نباید در اجرای اصلاحات اقتصادی همچون غرب از این سرمایه که پایدارترین سرمایه‌ها است چشم پوشید، اما برخلاف سیاست‌ها یا حتی نهادهای اقتصادی، سرمایه اجتماعی را چندان نمی‌توان از طریق سیاست عمومی ایجاد کرد یا شکل داد بلکه وظیفه دولت عدم تخریب سرمایه اجتماعی است که در طول سالیان طولانی در یک جامعه تشکیل شده است. قدرت و کارآیی سرمایه اجتماعی در جامعه به میزان پایبندی اعضای آن جامعه به هنجارها و ارزش‌های مشترک و توانایی آنها برای چشم‌پوشی از منافع شخصی در راستای خیر و سعادت همگانی بستگی دارد. همچنین بعضی جامعه شناسان سرمایه اجتماعی را شرط لازم برای ثبات و تداوم حکومت‌ها
می‌دانند.

رتبه‌بندی کشورها بر اساس شاخص سرمایه اجتماعی (Social Capital)
زمانی که مردم به یکدیگر اعتماد دارند، شبکه‌های اجتماعی و پیوستگی که یک جامعه، تجربه می‌کند، تاثیر مستقیمی بر رفاه یک کشور دارد. موسسه‌ غیردولتی Legatum Institute واقع در لندن با توجه به زیر شاخص‌های سرمایه اجتماعی
(Social capital sub- index) عملکرد ۱۱۰ کشور را در دو بخش درآمد و رفاه به منظور استخراج یک شاخص سرمایه اجتماعی قابل مقایسه بین کشورها، بررسی می‌کند که شامل میانگین وزنی شاخص‌های زیر می‌باشد:
انسجام اجتماعی و تعهد شامل (کار داوطلبانه، کمک به غریبه ها و کمک به سازمان‌های خیریه)
شبکه‌های خانوادگی و اجتماعی شامل (احساس حمایت اجتماعی)

اعتماد به دیگران، ازدواج، دین و مذهب
این زیر شاخص به بررسی این امر می‌پردازد که چگونه ارتقای عوامل فوق بر مطلوبیت زندگی و رفاه مردم یک جامعه اثر گذار است. همچنین این شاخص‌ها بررسی می‌کند که به چه صورتی ازدواج و مذهب، به ایجاد شبکه‌های اجتماعی می‌پردازند که منجر به بهبود رفاه افراد می‌شوند. نتایج تجربی نشان می‌دهد که جوامع با سطح پایین سرمایه اجتماعی، دارای سطح رشد اقتصادی پایین‌تری می‌باشند. استفاده از واژه سرمایه در سرمایه اجتماعی نشان‌دهنده این واقعیت مهم است که شبکه‌های اجتماعی نوعی دارایی تلقی می‌شوند که به تولید رفاه و رشد اقتصادی می‌پردازند. این شاخص در سال 2011 تقریبا بین مثبت پنج (بهترین) تا منفی چهار (بدترین) می‌باشد.
سرمایه اجتماعی از ویژگی خودزایی و خود مولدی برخوردار است. به این معنا که با استفاده مناسب از آن زمینه برای تولید و تقویت آن فراهم می‌شود و عدم استفاده از آن موجب تقلیل و نابودی آن می‌شود و این امر موجب تفاوت بین سرمایه اجتماعی و دیگر اشکال سرمایه شده است.

*دانشجوی دکترای اقتصاد - دانشگاه اصفهان
parviz.jalili@gmail.com
دانشجوی دکترای اقتصاد - دانشگاه اصفهان**
mhadi.hoseini@gmail.com