بازمانده نسل تئاتری‌های سینما

روح اله میرزایی

* اولین نمایشنامه‌اش را در سال ۱۹۶۵ نوشت و اجرا کرد. در دهه هفتاد، ۹ نمایش تلویزیونی ساخت. نمایش‌های اول او از قبیل «دیوانه ماه می» و «شب نشینی ابی گیل» گرایشات قشر متوسط جامعه را در خود بیشتر به نمایش می‌‌‌گذارد.

نمایش‌های او عمدتا به طرز هجوآمیزی ابتذال جامعه را نشان می‌‌‌دهد. در «جوش‌های غاز» و «شب نشینی ابی گیل»، هر دو با نشان دادن مراسمات جشن قشر متوسط، محدوده‌های خارج از کنترل را به رخ می‌‌‌کشد. سلیقه خاص لی و مخصوصا ایراداتی که به نورپردازی در فیلم‌ها داشت مشخصا وی را به سمت ساخت فیلم‌های تئاتری سوق داد.

* اگرچه «مایک لی» را در کنار آنتونی مینگلا و کن لوچ می‌‌‌توان مهم ترین کارگردانان بریتانیایی در سطح بین‌المللی نامید، اما اغلب با کن لوچ مقایسه می‌‌‌شود که فیلم‌های او به فیلم‌های رئالیسم اجتماعی شهره اند و بر کشمکش‌ها و تضادهای زندگی روزمره مردم متمرکزند. در جشنواره فجر امسال نیز که قرار است فیلم‌های این کارگردان مرور شود عنوان برنامه مربوطه «مایک لی، سیاسی و منتقد جامعه و یکی مثل کن لوچ» انتخاب شده است. در بسیاری از فیلم‌های لی تباهی زندگی شهری و بی روح بودن حومه‌های آن را می‌‌‌بینیم. لی پروژه‌هایش را بدون متن آغاز می‌‌‌کند و در عوض اجازه می‌‌‌دهد تا روند کار به کمک بداهه پردازی‌های بازیگرهایش پیشرفت کند.

* سبک کاری لی به گونه‌ای است که برای پرداخت شخصیت‌ها و ساخت خط داستانی فیلم‌هایش از بداهه پردازی‌های بازیگرانش استفاده می‌‌‌کند. او با یک طرح ساده آغاز می‌‌‌کند و آنچه که درباره سرنوشت شخصیت‌ها و داستان فکر می‌‌‌کند را رو نمی‌‌‌کند، بلکه این بازیگر‌ها هستند که باید نقش خود را کشف کنند و آن را قوام بخشند. مراحل اولیه کار به صورت محرمانه انجام می‌‌‌شود و بازیگر‌ها اغلب اولین دیدارشان با نقش مکمل‌شان را هنگامی‌‌‌‌‌‌تجربه می‌‌‌کنند که برداشت اول را می‌‌‌گیرند برداشتی که به احتمال زیاد در نسخه نهایی تدوین شده استفاده خواهد شد. لحظات صمیمی‌‌‌ای در فیلم‌های لی وجود دارد که لزوما ارجاعی به پایان فیلم یا داستان فیلم یا شخصیت پردازی‌ها ندارند و تنها به کمک خلاقیت کارگردان و بداهه پردازی بازیگرها خلق می‌‌‌شوند. نه تنها معمولا برخورد بازیگر‌ها با هم سر صحنه انجام می‌‌‌گیرد بلکه اطلاعاتی که بازیگرها از نقش‌هایشان باید داشته باشند نیز سر صحنه به آنها داده می‌‌‌شود. این سبک کاری مایک لی است.

* لی در لنکشایر انگلستان به دنیا آمد، پدرش در یک منطقه کارگری نزدیک منچستر طبابت می‌‌‌کرد. در یک خانواده مهاجر یهودی بزرگ شد (فامیلی اصلی خانواده لیبرمن بود که پیش از تولد مایک به لی تغییر یافت.) پس از آموزش‌های اولیه در RADA لی به منظور فراگیری مهارت‌های مربوط به کارگردانی به مدرسه نمایش پانزده شرقی رفت و همانجا با الیسون استدمن آشنا شد که بعد‌ها منجر به ازدواج‌شان با یکدیگر شد. در دهه ۶۰ وی موفق به دریافت بورس تحصیلی برای تحصیل در آکادمی‌‌‌سلطنتی هنرهای دراماتیک شد. بعدتر به مدرسه صنعت و هنر کمبرول، مدرسه مرکزی طراحی و هنر، مدرسه فیلم لندن نیز رفت. در سال‌های آغازین دهه ۶۰ چند نقش کوچک در فیلم‌های انگلیسی بازی کرد و نیز در بعضی قسمت‌های سریال تلویزیونی مایگرت در تلویزیون بی بی سی.

* در سال ۱۹۸۸ آرزوهای بزرگ را درباره یک خانواده کارگری از هم گسیخته ساخت که در خانه‌ای اشتراکی زیر یک پل قدیمی‌‌‌‌‌‌زندگی می‌‌‌کردند. فیلم‌های بعدی او مانند برهنه و ورادریک را می‌‌‌توان خشن‌تر، وحشی‌تر و با تمرکز بیشتر بر قشر کارگری نامید. آخرین فیلم لی - الکی خوش - یک کمدی امروزی است که گرایشات وی به رئالیسم اجتماعی و اومانیسم را می‌‌‌توان به روشنی در آن دید. فیلم داستان یک خانم معلم سی ساله مجرد اهل لندن را روایت می‌کند که از زندگی خود بسیار راضی و خوشحال است و با هر مشکلی به راحتی کنار می‌آید و هیچ چیز نمی‌تواند باعث ناراحتی او شود. او در جریان زندگی روزمره خود با افرادی که درگیر مشکلات مختلفی هستند ارتباط پیدا کرده و ناخواسته درگیر مشکلات آن‌ها می‌شود. نقش اصلی فیلم را سالی‌ هاکینز بازی کرده است که بازی درخشان او به شدت مورد توجه منتقدان قرار گرفته است. منتقدان نیویورکی او را به عنوان بهترین بازیگر سال و مایک لی را به عنوان بهترین کارگردان انتخاب کرده‌اند. انجمن منتقدان لس آنجلس نیز جایزه بهترین فیلمنامه را به مایک لی و بهترین بازیگر زن را به سالی‌ هاکینز اهدا کردند.

* دغدغه‌های سیاسی اجتماعی لی به قدری واضح و آشکار است که با بررسی فیلم‌های او می‌بینیم که در زمانی که تاچر در مسند قدرت بوده است می‌‌‌توان خشم درونی‌ای را در آثار لی مشاهده کرد که پس از کناره گیری او از قدرت تعدیل می‌‌‌شود. در سال ۲۰۰۵ پس از سال‌ها دوری از صحنه تئاتر، لی مجددا با اجرای نمایش «دو هزار سال» در تئاتر ملی لندن به عالم تئاتر بازگشت. این نمایشنامه درباره یک خانواده یهودی سکولار است که پس از اینکه یکی از اعضای جوان خانواده دیندار می‌‌‌شود دچار مشکلاتی می‌‌‌شوند. این اولین باری است که لی از پس زمینه یهودی خود برای یکی از کارهایش مایه می‌‌‌گذارد.

* او که نخستین فیلم داستانی‌اش «‌لحظات غم‌افزا» نام داشت، از چندین جشنواره معتبر جایزه گرفته است که می‌توان به جایزه بهترین کارگردانی از جشنواره کن برای فیلم برهنه در سال ۱۹۹۳ و نخل طلای کن برای فیلم

رازها و دروغ ها در سال ۱۹۹۶و شیر طلایی جشنواره ونیز در سال ۲۰۰۴ برای فیلم ورا دریک می‌‌‌توان اشاره کرد. مایک لی در سال ۱۹۹۸برای فیلم رازها و دروغ‌ها (۱۹۹۶) جایزه کرکس نقره‌ای را از آرژانتین دریافت کرد. ۶ بار نامزدی اسکار به خاطر کارگردانی ورا دریک، کارگردانی رازها و دروغ‌ها، فیلمنامه ابداعی رازها و دروغ‌ها، فیلمنامه ابداعی ورا

دریک، فیلمنامه ابداعی سروته و فیلمنامه ابداعی الکی خوش نیز از افتخارات وی محسوب می‌‌‌شود.

* آلیسون استدمن، تیموتیز اسپال، لزلی منویل، راث شین، ماریون بیلی، فیل دیویس، جیم برادبنت، پیتر وایت، سالی هاوکینز، ادی مارسان، کلیر اسکینر و اخیرا کاترین کارتلیج بازیگرانی هستند که لی به تناوب از آنها بهره گرفته است. مایک لی در سپتامبر ۱۹۷۳ با آلیسون استدمن ازدواج کرد که ثمره آن دو پسر بوده است. استدمن در هفت فیلم از فیلم‌های لی و بسیاری از نمایش‌های او بازی کرد. آنها در سال ۲۰۰۱ از هم جدا شدند. لی اکنون در لندن نزدیک موزه بریتانیا زندگی می‌‌‌کند.

* لی سینماگری است که با استانداردهای سینمای داستانگوی هالیوود چندان همراه نیست و با اینکه در آثارش اثری از شعار نمی‌‌‌یابیم، اما این آثار سیاسی‌اند و مدام به انتقادی پرنشاط از زندگی روزمره می‌‌‌پردازند و انتقادهایش همواره ریشه در ناسازگاری‌های فردی شخصیت‌های آثارش دارد. در حالی که اکثر منتقدان دوره فیلمسازان تئوری مولف را پایان یافته می‌‌‌دانند، اما مایک لی نویسنده و کارگردان انگلیسی همچنان از بارزترین فعالان این گروه است. شاید به همین دلیل است که در جشنواره فجر امسال مروری بر آثار این فیلمساز انجام شود و بنا بر اعلام روابط عمومی‌‌‌ جشنواره فجر فیلم‌های لحظات ناامیدی، اعمال شاقه، دیوانه‌ای در ماه می، سینمای ابی گیل، بوسه مرگ، افراد سرشناس، بزرگسالان، محیط گرم خانواده، چهار روز در ژوئیه، برهنه، بی سر و ته، همه یا هیچ، و ورادریک فیلم‌هایی هستند که به نمایش در خواهند آمد.