اجــلاس اوپـک بـا نتیجه صفـــر

فرشید خاموشی

سقوط قیمت نفت در بازار جهانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال‌های ۱۳۶۵، ۱۳۷۱ و ۱۳۷۷ تجربه‌ای است که شهروندان و مسوولان ایرانی مزه تلخ آن را چشیده‌اند. رشد سرسام‌آور قیمت نفت در ۳ سال اخیر اما این احساس را پدیدار کرده بود که سقوط قیمت‌ها دیگر تکرار شدنی نیست، اما این اتفاق بار دیگر رخ داده است. چرا قیمت‌ها سقوط کرد؟ اوپک با این پدیده چگونه برخورد خواهد کرد و قیمت نفت در سال آینده در کدام نقطه می‌ایستد؟ اینها پرسش‌هایی است که «برآیند» با نرسی قربان، کارشناس برجسته انرژی چند روز پیش از اجلاس وین در میان گذاشته و امیدوار است پاسخ‌های کارشناسانه وی بتواند هشدار و آگاهی برای مسوولان دولتی باشد.

طی یک سال گذشته پدیده نادری در بازار نفت روی داده است. مدتی شاهد رشد فزاینده قیمت نفت در بازارهای جهانی بوده‌ایم و به یکباره این منحنی در جهت عکس قرار گرفت. کاهش غیرمنتظره قیمت نفت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

این افت غیرمنتظره را به تنهایی نمی‌توان بررسی کرد و به موشکافی آن پرداخت. بلکه باید در این بررسی، افزایش سریع قیمت نفت را دخالت داد و این صعود و نزول را با هم دید اما می‌توان عمده‌ترین عامل افزایش قیمت نفت را در ورود پول و سرمایه‌های هنگفتی دانست که به یکباره وارد بازار آینده کالاهای مختلف و نه صرفا نفت شده بود. برخی متخصصان مالی عنوان می‌کنند که حجم ورود پول به بازار آینده کالا در سال ۲۰۰۳ میلادی حدود ۱۳ میلیارد دلار بود که این حجم در سال ۲۰۰۸ میلادی ۲۰ برابر شد و به ۲۶۰ میلیارد دلار رسید. ورود این پول با مکانیزم تصمیم‌گیری که با پایه‌های اقتصادی عرضه و تقاضا کالا همخوانی ندارد طی چند ماه گذشته شدید بود و خروج آن شوک جدیدی را به بازار کالاها و از جمله نفت وارد کرد.

بنابراین، خروج حجم عظیم پول از بازارهای کالا در جهان در کاهش قیمت نفت نقش داشته است. خارج کردن این حجم مالی بزرگ به چه دلیل است؟

یکی از عوامل، همین خروج پول از بازار کالا و نفت است که پس از اتفاقات اخیر در بازارهای مالی جهان روی داد و به تغییر جهت چنین حجم عظیمی از پول منجر شد. عده زیادی که به دنبال منافع خود بودند و به خروج سرمایه خود می‌اندیشیدند. از سوی دیگر، عده‌ای نیز جای خود را عوض کرده و فروشنده شدند این در حالی بود که عوامل عرضه و تقاضا برای نفت برای محاسبات فوق از اهمیت زیادی برخوردار نبود. بنابراین تعداد فروشنده‌ها به یکباره افزایش یافت. پس دلیل عمده این کاهش سریع قیمت به همین مکانیزم‌های مالی بازار برمی‌گردد. عوامل دیگری نیز تاثیر چشمگیری داشته است. بورس‌های بزرگ هنگامی که قیمت نفت سیر صعودی را در پیش گرفت، تدبیری را پیاده کردند، اینکه حداقل سرمایه‌ را برای اینکه نفت را به شکل کاغذی در اختیار خریداران بگذارند، بالا بردند. شاید همین عامل شروعی بود برای خروج دارایی‌ها از بازار و فروش موقعیت‌های مالی که در نفت کاغذی وجود داشت.

جدای از این عواملی که اشاره کردید آیا می‌توان نقش مسائل سیاسی و سنگینی کفه آن در فراز و فرودهای قیمت جهانی نفت را پررنگ‌تر دانست؟

به هر حال، عواملی که به آن اشاره کردم یک بازی مالی است که پشت آن مسائل مهمی نیز خوابیده است، همانطور که سال گذشته باعث شد که حباب شکل گرفته بر بازار کالا و نفت بالا و بالاتر رود. به تازگی نیز باعث شده این حباب عکس شده و پایین و پایین‌تر رود. در واقع در زمان صعود فزاینده قیمت نفت، کمبود این انرژی طی سال‌های آتی در جهان حس شده بود و بازارهای آینده روی آن یک حباب ساخته بودند. اکنون نیز همین است؛ در بازار نفت اینگونه القا شده است که با اتفاقات ریز و درشت جدید در جهان تقاضا برای نفت در حال پایین آمدن است، در نتیجه آن حباب این بار بر عکس عمل می‌کند و سیر نزولی دارد.

نقش اوپک در کنترل قیمت نفت چگونه است؟

واکنش‌های اوپک در فرآیند بالا و پایین شدن قیمت نفت، در شش ماه گذشته بی‌اثر بوده. در تابستان گذشته، هنگامی که قیمت‌ها در حال افزایش بود اوپک اعلام کرد تولید خود را اضافه می‌کند، در همان زمان قیمت نفت افزایش یافت. عکس آن نیز رخ داد؛ قیمت نفت سیر نزولی در پیش گرفت و زمانی که به حدود ۱۱۵دلار رسید اوپک اعلام کرد، تولید اضافه خود را قطع خواهد کرد ولی قیمت‌ها پایین آمد. البته در کل نمی‌توان نقش اوپک را بی‌تاثیر دانست. در واقع آن زمان که بازار به روند عادی خود بازگشت، تصمیمات و نقش اوپک می‌تواند کارساز باشد.

اعضای اوپک اجلاس را نیز به همین منظور در حال برگزاری دارند. این اجلاس نتیجه‌ای خواهد داشت؟

اجلاس اوپک به خودی خود تاثیرش صفر است. تصمیماتی که در این اجلاس گرفته می‌شود در واقع اهمیت دارد و می‌تواند موثر باشد. اگر اوپکی‌ها به کاهش تولید خود تاکید داشته باشند و بازار نیز چنین پیامی را جدی حس کند می‌توان امیدوار بود که بازار تکانی خواهد خورد و جلوی روند نزولی قیمت نفت گرفته می‌شود.

عملکرد اوپک در بحران‌های قبلی چگونه بود؟

اوپک یک سازمان دفاعی است. از سال ۱۹۶۰ که این سازمان شکل گرفت تا مدت ۲۰ سال نقش این ارگان را می‌توان در قامت یک سازمان دفاعی خلاصه کرد. به این شکل که شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نفت، با قیمت‌ها بازی می‌کردند و به صورت یکجانبه قیمت‌ها را بالا و پایین می‌بردند و در این برهه بود که اوپک تشکیل شد تا در مقابل چنین اقداماتی واکنش نشان داده شود و از حقوقش دفاع کند.

به بازار نفت بازگردیم. قیمت نفت ایران برای یک سال آینده چگونه پیش‌بینی می‌شود؟

قیمت نفت را نمی‌توان پیش‌بینی کرد، اما جهت‌هایی را می‌توان برای آن ترسیم کرد و به نتایجی رسید. یک بررسی نشان می‌دهد که از سال ۲۰۰۳ به این‌سو، متوسط قیمت نفت همه‌ساله بالا رفته است. قیمت نفت در سال ۲۰۰۲ حدود ۲۵دلار بود، حال آنکه سال پس از آن به ۲۹دلار رسید. سال ۲۰۰۴ این قیمت ۳۸دلار شد و سال ۲۰۰۵ از ۵۵دلار گذشت. در سال ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ نیز به ترتیب ۶۵ و ۷۳دلار را تجربه کرد. بنابراین کمتر از ۷۳دلار برای سال ۲۰۰۸ ممکن نیست. آنچه مسلم است، به نظر می‌آید در سال ۲۰۰۸ بیش از۹۰دلار خواهد بود که حدود ۳۰ درصد نسبت به سال ۲۰۰۷ افزایش نشان خواهد داد.

سرمایه‌گذاری در پروژه‌های استخراج نفت نیز چندان چشمگیر نیست. این خود عاملی برای فشار روی قیمت نفت نخواهد بود؟

سرمایه‌گذاری برای اکتشاف و تولید نفت در چندین سال گذشته مناسب با روند تقاضا برای نفت نبوده است و احتمالا با کاهش سریع قیمت نفت و مشکلات مالی جهانی شاهد تغییرات چشمگیری در این رابطه خواهیم بود و از این رو فشاری به قیمت نفت در سال‌های آینده پیش‌بینی نمی‌شود. تنها کاهش تقاضا به علت رکود اقتصادی جهان می‌تواند باعث کاهش قیمت نفت شود. از سوی دیگر تئوری رسیدن به قله تولید نفت در جهان طرفداران زیادی دارد و عده‌ای هم معتقدند که به رغم آنکه ذخایر نفتی در جهان که نشان دهنده آن نیست که ما به قله تولید رسیده‌ایم ولی در عمل به علل مختلف از جمله عدم سرمایه‌گذاری‌های لازم ظرفیت تولید نفت جهان در نزدیکی قله تولید است که از آن به بعد قدرت تولید به تدریج کم خواهد شد و اگر تغییرات عمده‌ای در تکنولوژی و سرمایه‌گذاری‌ها در سایر فرم‌های انرژی صورت نپذیرد شاهد افزایش بیشتر قیمت نفت خواهیم بود.

بنابراین باید شاهد افزایش دوباره قیمت نفت البته نه به اندازه سابق باشیم؟

به نظر من در درازمدت قیمت نفت بالا خواهد رفت. مگر اینکه اتفاقات خاصی روی دهد و تغییرات عمده‌ای در خاورمیانه یا رکود طولانی در اقتصاد جهانی رخ دهد. در غیر این صورت، جهت متوسط سالانه قیمت نفت به سمت بالا است.