سوزندوزی بلوچ
بلوچستان، این خطه گسترده و پراهمیت، با مردمان سختکوش و خستگی ناپذیرش خاستگاه یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایرانی است و آنچه ساکنان این منطقه از دیرباز پیشکش سایر هموطنان خود و نیز ساکنان دیگر نقاط جهان کرده‌اند، تلفیقی صمیمانه از صبر و هنر زنان و دختران هنرمندی است که در هیات سوزندوزی‌‌هایی ظریف و جذاب متجلی‌است.
میترا یزدچی
بلوچستان، این خطه گسترده و پراهمیت، با مردمان سختکوش و خستگی ناپذیرش خاستگاه یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایرانی است و آنچه ساکنان این منطقه از دیرباز پیشکش سایر هموطنان خود و نیز ساکنان دیگر نقاط جهان کرده‌اند، تلفیقی صمیمانه از صبر و هنر زنان و دختران هنرمندی است که در هیات سوزندوزی‌‌هایی ظریف و جذاب متجلی‌است. هنر و صنعت ارزنده‌ای که فقط می‌توان نور چشم زنان بلوچ نامیدش و نه هیچ چیز‌دیگر...
بدون تردید سوزندوزی بلوچ را باید در زمره یکی از اصیل‌ترین و جالب‌ترین صنایع دستی‌کشور به‌حساب آورد. این صنعت که در آن ذوق و خلاقیت زنان سوزندوز به‌صورت طرح‌های سنتی محلی که بیانگر خصوصیات و ویژگی‌های هر منطقه است خلاصه می‌گردد، امروزه در‌میان صنایع هنری و سنتی کشور مرتبه و مقام بسیار والایی دارد.
در مناطق شهری و روستایی بلوچستان کمتر زن یا دختری را می‌توان یافت که با این هنر اصیل و ارزنده آشنایی نداشته باشد و اصولا سوزندوزی آنچنان با زندگی زن بلوچ آمیختگی یافته که وقتی در صدد یافتن منشا و مبدا آن برآییم، در این کار توفیقی چندان نخواهیم‌یافت، زیرا هر دختر بلوچ از سنین کودکی، ضمن آموختن و انجام امور مربوط به خانه‌‌داری موظف به فرا گرفتن سوزندوزی نیز هست و به‌سبب دخالتی که سلیقه‌های گوناگون در تهیه نوارهای سوزندوزی دارد، می‌توان طرح‌ها و نقش‌های متنوع و اصیل سوزندوزی را در منطقه بلوچستان مشاهده نمود. بر این اساس می‌توان به جرات گفت تقریبا تمام دختران و زنان بلوچ که در فاصله سنی ۱۰ تا ۴۵سالگی قرار دارند، با سوزندوزی آشنایند. شناخت این هنر ارزنده توسط ساکنان سایر شهرها با افزایش تقاضا برای محصولات سوزندوزی و ازدیاد تولید در مناطق مختلف مقارن بوده است و از این رو انواع رومیزی، کوسن، سفره، آباژور، پرده و غیره نیز توسط سوزندوزان تولید می‌شود.
مهم‌ترین مراکز تولید سوزندوزی عبارت است از: اسپکه، هریدک، کوپچ، پیپ، مته سنگ، چانف، مهنت، ایرندگان، قاسم آباد، گشت، سوران، کله گان، بمپور، اسماعیل‌آباد و زاهدان. در سوزندوزی بیش از دو نوع ماده اولیه نیازی نیست: نخ و پارچه سوزندوزان بر حسب امکانات و سلیقه از نخ دمسه (D.M.C.) یا از نخ‌های پاکستانی استفاده می‌کنند. پارچه‌هایی که روی آن سوزندوزی انجام می‌گیرد یا پارچه پنبه‌ای پاکستانی است که نازک و ریزباف بوده و برای محصولات پر کار در قطعات کوچک مورد استفاده قرار می‌گیرد یا پارچه گاندی ایرانی است که معمولا به عرض ۱۲۰سانتی‌متر در بازار زاهدان بافت می‌شود. معمولا سوزندوزان مستقلا به تهیه محصول می‌پردازند و در صورت کار گروهی پس از‌پیاده کردن طرح کلی، هر زن یا دختر سوزندوز یک رنگ را تماما سوزندوزی می‌نماید و برای قسمت بعدی و استفاده از رنگ دیگر در تولید محصول آن را به هنرمند بعدی سپرده و این‌‌عمل تا خاتمه کار و تکمیل محصول ادامه می‌یابد. براثر اقداماتی که توسط سازمان صنایع‌‌دستی ایران به‌منظور شناساندن و معرفی محصولات سوزندوزی بلوچ به‌عمل آمده، عرضه فرآورده‌های تولیدی در منطقه مذکور از محدوده این استان پای فراتر نهاده و آوازه نقش‌های اصیل و زیبای آن تا خارج از کشور و اقصی نقاط عالم راه یافته و با استقبال فوق‌العاده علاقه‌مندان به محصولات هنری و سنتی ایران روبه‌رو گردیده و در حال حاضر همه ساله مقادیری از نمونه‌های جالب و ارزنده این‌گونه محصولات به ممالک مختلف جهان صادر‌می‌شود. از نمونه‌های سوزندوزی، فرآورده‌های تکمیلی نظیر: کیف، جای جوراب، قوطی سیگار، کیف‌بغلی، کیف پول خرد، جلد عینک، جای کلید، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، شلوار، کت، مانتو، کراوات، پارچه، کفش، کمربند، کیف، آباژور، چکمه، شلیته، بلوز، کاپشن، جلد آلبوم، قاب عکس و... تهیه می‌شود.
سکه‌دوزی بلوچ
سکه‌دوزی یکی دیگر از هنرهای دستی بلوچستان است که عموما خانواده‌های بلوچ از آن جهت تزیین رویه رختخواب یا زینت گردن شتر در موقع عروسی استفاده می‌کنند و اغلب جهت زینت اتاق نیز به دیوار می‌آویزند. هنر سکه‌دوزی در بلوچستان مانند سوزندوزی دارای سابقه‌ای طولانی است و تقریبا در تمامی مناطق روستایی استان رایج می‌باشد و تولید و عرضه آن جنبه محلی دارد و اگر داد و ستدی در این خصوص صورت بگیرد، بیشتر در بین خود اهالی است. مرغوبیت محصولات سکه‌دوزی شده بستگی زیادی به مواد اولیه مرغوب‌دارد. مهم‌ترین موادی که در ساخت محصولات سکه‌دوزی شده به‌کار می‌رود عبارت است از پارچه‌هایی که دارای برق و جلا می‌باشد (مانند جرسه)، دکمه، آینه، پولک، خرمهره و امثال‌آن. در گذشته به دلیل هم مرز بودن منطقه با کشورهای هند و پاکستان، اهالی بلوچستان‌این نوع مواد اولیه را ابتدا از هندوستان و سپس از پاکستان وارد می‌کردند و به همین جهت در مورد اصالت این هنر بومی استان شبهه و شک فراوانی وجود داشت به طوری که بعضی از محققان و کارشناسان این رشته آن را نشات گرفته از هنرهای دستی هند عنوان کرده‌اند، در حالی که به هیچ وجه چنین نیست و سکه‌دوزی هنری ایرانی‌است و بلوچ‌ها به‌عنوان جزیی از فرهنگ ایرانی، این هنر را به ارث برده‌اند و اگر مشابهت‌هایی بین این هنر و انواع آن در کشورهای همجوار دیده می‌شود فقط به جهت وجوه اشتراک فراوانی است که اهالی بلوچستان ایران با اقوام ساکن در کشورهای مجاور از نظر قومیت، نژاد، زبان و فرهنگ دارند و لذا وجود این تشابهات در هنر دستی ساکنان این مناطق امری طبیعی است. سکه‌دوزی‌ها دو نوع است؛ یکی آنها که برای آویختن ساخته می‌شوند و اغلب مجموعه‌ای از اشکال لوزی، مربع و مثلث دارند که برای این کار پارچه را به شکل‌های مورد نظر انتخاب کرده بنا به سلیقه خود به طرز بسیار زیبایی روی آن دکمه‌های سفید می‌دوزند و در لابه‌لای دکمه‌های دوخته شده آینه‌های کوچک و بزرگ و پولک قرار می‌دهند و شکل بدیعی به‌وجود می‌آورند. محصولات تولیدی همان گونه که گفته شد بسیار جالب بوده و دارای اصالت می‌باشد و این همان نوع سکه‌دوزی‌‌هایی است که هم‌‌اکنون در اغلب فروشگاه‌های سازمان صنایع دستی ایران عرضه شده و به فروش می‌رسد. اگر چه در حال حاضر قسمت اعظم مواد اولیه مورد نیاز این نوع تولید از داخل کشور تامین می‌گردد، ولی هنوز قسمتی از مواد مورد نیاز این صنعت مانند آینه‌های بزرگ و کوچک و برخی از انواع پولک‌ها به دلیل عدم تولید آنها در داخل و فراوانی و ارزانی آن در پاکستان به صورت قاچاق از آن کشور وارد می‌شود. در سال‌های اخیر، سازمان صنایع دستی ایران به دلیل نقش این صنعت در اقتصاد منطقه و قابلیت‌های آن در جهت ایجاد درآمد برای زنان و دختران روستایی به آن اهمیت‌بیشتری داده و جهت تشویق روستاییان بلوچ به فعالیت بیشتر در این رشته، اقدام به خرید تولیدات سکه‌دوزی شده صنعتگران استان نموده است. مهم‌ترین مراکز تولید و عرضه سکه‌دوزی، روستاهای اسپکه، پیپ، فنوج، چانف و آهوران از توابع شهرستان ایرانشهر است و سازمان صنایع دستی ایران در عین حال بر حسب امکانات اقدام به خرید تولیدات صنعتگران این رشته از دیگر نقاط بلوچستان نیز می‌کند. در حال‌حاضر مدیریت صنایع دستی سیستان و بلوچستان در یک کارگاه در اردوگاه افاغنه زاهدان با تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعتگران، راسا به تولید این نوع کالا دست‌زده و با نظارت مستمر سعی در بالا بردن کیفیت و ایجاد تنوع در طرح‌ها، با حفظ اصالت‌های بومی و فرهنگی منطقه دارد.
نوع دیگر سکه‌دوزی که تولید آن جهت ارائه به بازار فروش چندان مقرون به صرفه نیست و معمولا جز در منازل خود اهالی در جایی دیگر یافت نمی‌شود، نوعی است که بیشتر روی رختخواب می‌اندازند و ساخت آن شکل بخصوصی دارد که بر روی قطعه‌ای بافته شده از‌پشم به طول تقریبی ۳ متر و عرض ۵۰ سانت در متن طرح مورد نظر دکمه می‌دوزند، در لابه‌لای دکمه‌های خر مهره و آینه‌های ریز و درشت را جا داده اطراف آن را می‌پوشانند و از‌یک طرف سراسر طول محصول را با منگوله‌هایی از پشم زینت می‌دهند. این سکه‌دوزی‌ها سنتی بوده و تهیه آن برای خانواده‌های بلوچ هزینه بسیاری در بر دارد، زیرا مواد زینتی‌آن نسبت به آویزهای دیواری خیلی بیشتر است و گرانتر هم تمام می‌شود. مرغوبیت این نوع سکه‌دوزی‌ها بستگی مستقیم با وضع مالی خانواده تولید‌کننده و سلیقه سازنده دارد و از طرفی دارا بودن تعداد بیشتر سکه در منزل هر فرد نیز معرف وضع مالی خوب آن شخص است.
ارسال نظر