عرضه تدریجی روشی برای کاهش نوسان قیمت
سید محمود ابطحی - محمدرضا رنجبرزینلی
مقدمه : از آنجا که عرضه وتقاضا دو رکن اصلی بازارهستند که باعث تغییر ( ونه لزوماً تعیین )قیمت می‌شوند، ابتدا ویژگی های عرضه و تقاضای پسته و در مرحله بعد اثر این دو را بر قیمت طی سالهای ۱۳۸۴تا امروز مورد بررسی قرار دادیم .

پیش از اینکه وارد بحث شویم لطفا ً به نکات زیر توجه فرمائید :
پسته به طورعمده بصورت فله صادر می شود در مقصد در طی مراحلی ، برای مصرف نهایی فرآوری شده و مجدداً مورد تقاضا قرار می گیرد .
حدود ۲۰درصد پسته در داخل مصرف و۸۰درصد آن صادر می شود . در بررسی ما پسته ای که صادر شده تقاضا محسوب می‌شود.
معمولاً قسمت عمده پسته تولید شده در هرسال در همان سال به مصرف رسیده است . آن مقدار پسته که از امسال به سال بعد منتقل شده حداکثر در حدود 10 تا 15 درصد تولید بوده است.
منظور ما از سال ، سال محصولی است.که از مهرماه هر سال تا پایان شهریورماه سال بعد را شامل می شود .

شناخت تقاضا کنندگان وعرضه کنندگان
متقاضیان پسته دو گروه هستند . یک گروه کسانی که ابتدا پسته را می فروشند (قرار داد منعقد میکنند )وبعد خرید می‌کنند.اینها عمدتاً صادرکنندگان هستند. دسته دیگر کسانی هستند که پسته را می خرند به امید اینکه با قیمت بیشتری بفروشند ( تجار). صادرکنندگان پسته را می خرند وبا صدور ،آنرا از بازار خارج می‌کنند. اما تجار پس از خریدپسته باید مجدداً آن را بفروشند . تجار محلی، هم متقاضی وهم عرضه کننده پسته هستند . این گروه حجم نسبتاً بالایی از پسته را مدیریت می کنند و نقش عمده ای در بازار دارند . تعدادشان در مناطق پسته خیز استان کرمان بالغ بر 2000 نفر است و توانایی نگهداری حداقل صد میلیارد تومان پسته را درهرمقطع دارند. به دلیل نقش عمده ای که در بازار دارند باید راجع به رفتار آنها در جای خود بررسی درستی صورت بگیرد.اما بطور خلاصه می‌توان گفت حضورشان در بازار پسته بسیار مفید است ، در خاک ریز اول تجارت پسته جای دارند، به هر زحمتی که بوده مبلغی نقدینگی وارد این بازار کرده اند. و امکان رقابت در بازار را فراهم آورده اند نحوه خرید وفروش آنها باعث استحکام بازار می شود چون برنامه ای برای فروش ندارند و برای فروش تنها به شامه و مشاهدات خود متوسل می شوند . به محض اینکه صادرکننده ای پسته بیشتری بخرد و احساس کنند که ممکن است سفارشی در کار باشد آنها هم اقدام به خرید می کنند و با این عمل تا حد زیادی باعث گرمی بازار می شوند . در برابر کاهش قیمت ، بیشتر از باغدار مقاومت می کنند.اینها در اثر کاهش یا افزایش قیمت سود می برند یا زیان می کنند ، در حالیکه کاهش قیمت از در آمد باغدار کم می کند . البته فرق است بین کاهش سود یا زیان و کاهش درآمد . خلاصه آنکه عرضه کننده اصلی پسته ، باغداران وتقاضا کننده نهائی آن صادرکنندگان هستند.در کنار اینها تجار قرار دارند که در مرحله اول تقاضا کننده ودر مرحله بعد عرضه کننده پسته می شوند. به دلیل وجود تجار محلی بازار پسته نسبت به تغییر قیمت بسیار حساس است .

عرضه وتقاضای پسته از لحاظ زمانی
بعد از شناخت عرضه کنندگان و متقاضیان پسته، زمانهای عرضه و تقاضای پسته مورد بررسی قرار می‌گیرد
در جدول شماره 1وضعیت مقدار پسته صادر شده در سه ماهه اول،شش ماهه اول و دوره یکساله در سالهای 84 تا 88 ارائه شده است . همانگونه که ملاحظه می‌گردد در تمام سالهای مورد بررسی، بیشترین صادرات در سه ماهه اول سال محصولی صورت گرفته و این صادرات بین 31 تا 44 درصد کل صادرات سالیانه را شامل شده است . بررسی صادرات شش ماهه اول سال محصولی نیز نشان می دهد که از 61 تا 71 درصد صادرات هر سال در شش ماهه اول صورت گرفته است .
زمان عرضه : پسته کمابیش در طول سال عرضه می‌شود . منتها در دوسه ماه اول پس از برداشت ، به دلایل زیر پسته بیشتری نسبت به سایرماه ها عرضه می شود: بعد از برداشت باید مخارج آن که رقم بالایی است پرداخت شود . باغداران معمولاً این بخش از مخارج خود را به بعد از برداشت موکول می‌کنند. جمله «بعد از پسته‌ها» اصطلاح رایج مناطق پسته خیز است . در مقابل، کمترین مقدار پسته در فروردین ماه عرضه می‌شود چرا که در این ماه تکلیف پسته سال آینده روشن نیست وخطر سرمازدگی وجود دارد. معمولاً در نیمه اول سال ( از مهر تا پایان اسفند)پسته بیشتری عرضه می شود تا نیمه دوم سال . عرضه کنندگانی که توانایی نگهداری پسته تا نیمه دوم سال را داشته باشند به راحتی تسلیم قیمت پایین پسته نمی شوند. از لحاظ زمان عرضه تفاوت محسوسی بین واریته های مختلف وجود ندارد. بعضی از باغداران پسته مرغوب وآجیلی خود را تا شب عید عرضه نمی کنند. به طورسنتی باغداران در اول فصل بیشترپسته خندان عرضه می کنند تا پسته دهن بست. نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که در چند سال اخیر باغداران متوجه شده اند عرضه تدریجی پسته به نفع آنهاست . آنهادر عرضه پسته عجله نمی کنند این روش عرضه که پیش از این توسط باغداران بزرگ ومتوسط صورت می گرفت اخیرا توسط بیشتر باغداران وکسانی که تولید کمی هم دارند انجام میشود.
زمان تقاضا : به طور کلی در مورد بسیاری از محصولات کشاورزی از جمله پسته بعضی از خریداران در اول فصل خرید بیشتری میکنند . علاوه بر این چون در تعطیلات سال نو پسته بیشتری مصرف میشود بسته به این که سال نو در هر کشوری کی باشد اقدام به خرید میکنند. در 6 ماهه اول سال، کشورهای اروپایی و خاوردوربه همین خاطر خرید زیادتری میکنند همچنین به خاطر اعیاد و مراسم سنتی خاص که در برخی کشورهای خاوردور در شهریور ماه برگزار می گردد ، این کشورها مجدا از تیرماه وارد بازار می شوند وتا حدی تقاضا افزایش می یابد.

ناهماهنگی عرضه وتقاضا ونوسان قیمت
با توجه به آنچه در مورد زمان ونحوه عرضه وتقاضا مطرح شد، ناهماهنگی عرضه وتقاضا امری طبیعی است. در سه ماهه اول سال محصولی عرضه به مراتب بیشتر از تقاضا است( هر چند که تقاضا در این سه ماه بیشتر از سایر ماه هاست). تا کنون همین امر باعث نوسان قیمت بوده است . هر قدر شکاف بین عرضه و تقاضا بیشتر باشد نوسان بیشتر است . نوسان ناهماهنگی را تشدید می‌کند به گونه ای که وقتی قیمت ها در حال کاهش هستند خریدار که می‌بیند قیمت امروز از دیروز ارزانتر است امیدوار میشود که شاید فردا ارزانتر از امروز بشود بنابراین عجله ی برای خرید به خرج نمی دهد. در مقابل برای عرضه کننده که می‌بیند قیمت دیروزگرانتراز امروز بود. این تصور پیش می آید که شاید فردا ارزانتر از امروز باشد وبرای فروش عجله می کند .وقتی قیمت در حال بالا رفتن باشد این مکانیزم برعکس می شود . بر این اساس اگر عرضه وتقاضا متوازن نشود قیمت در طول سال کم و بیش دچار نوسان خواهد بود . لازم به ذکر است که نوسان خاص پسته نیست، این نوسان قیمت برای برخی از کالاهای کشاورزی بیشتر از پسته است.

بررسی نوسان قیمت پسته از سال ۸۴ تا کنون
اگر نسبت پایین ترین وبالاترین قیمت در هر سال را به عنوان معیاری برای سنجش نوسان در نظر بگیریم در سال86 با بیشترین نوسان (37 درصد )و در سال 89 با کمترین نوسان (15 درصد )روبرو بوده ایم، در سال های 86 و88 علاوه بر سه ماهه اول ، در طی سال هم بین عرضه وتقاضا شکاف مجدد ایجاد شد واین امر باعث نوسان بیشتر گردید. ( نگاه کنید به جدول شماره 2)
سال ۸۶ سال فراوانی محصول بود . در اسفند ماه آن سال صادرکنندگان با توجه به آنکه پسته به اندازه ی کافی موجود بود قراردادهای زیادی منعقد کردند . آنها مقداری از خرید را انجام داده و مقداری را به سال بعد (۸۷) موکول کردند . در فروردین ۸۷ ،پسته ای عرضه نشد و صادرکنندگان اندکی قیمت را بالا بردند اما بازهم عرضه نشد. دور افزایش قیمت وعرضه نکردن آغاز شد . در کشاکش بین این دو، قیمت مرتب بالا رفت . قیمت پسته فندقی ۳۲/۳۰ که در اسفند ماه ۴۵۰۰ تومان معامله میشد در خرداد ماه به ۶۰۰۰ تومان رسید. در آن سال صادرکنندگان ضرر هنگفتی کردند.
در سال 88 در بهمن ماه آمریکایی ها قیمت بالایی برای فروش اعلام کردند . به دنبال آن پسته ایران هم قیمت بالایی برای پسته خود تعیین کرد . در آن زمان شایعه بالابردن قیمت پسته آمریکا به شدت رواج یافت. به دنبال آن صادرکنندگان وبسیار بیشترازآنها، تجارشروع به خرید کردند . قیمت به سرعت بالا رفت وازحدود 7000 تومان از اواسط بهمن ماه به 8200 تومان در اواسط اسفند ماه رسید .اما بازار جهانی کشش این قیمت ها را نداشت. آمریکائی ها زمانی قیمت بالا اعلام کردند که عمده پسته خود را فروخته بودند ، در حالیکه ایران هنوز 50درصد پسته را نفروخته بود . در آن سال صادرکنندگان و به خصوص تجار محلی ضرر زیادی متحمل شدند .


در سال 89قیمتی که آمریکایی ها برای فروش پسته اعلام کردند نسبت به قبل از آن بالا بود . خریداران خاور دور وقتی قیمت آنها را دیدندبه پسته ایران روی آوردند. کشورهای خاور دور بیشترین خرید تاریخ خود را در این سه ماهه انجام دادند.بهمین علت شکاف بین عرضه وتقاضا و به طبع آن نوسان در طول سال کم شد. علاوه بر این در طول سال به جز یک مورد که یک نفرطی مدت کوتاهی مقداری پسته به قیمتی بالاتر از قیمت روز بازار خریداری نمود وباعث کاهش عرضه در بازار و توقف معاملات برای مدتی گردید، مورد خاصی پیش نیامد و چون این خرید مقدار زیادی نبود اثر چندانی بر بازار نگذاشت.بحث قیمت پسته و عوامل موثر بر آن بحث مهم و در عین حال پرسروصدایی است که تاکنون کارجدی برروی آن صورت نگرفته است . این مقاله تلاش نمود به بخشی از عوامل مؤثر هر چند به طور کوتاه اشاره نماید ، اما ضروری است که دیگر صاحبنظران نسبت به بررسی موضوع و ارائه نظرات خود در این زمینه اقدام نمایند .