هرکه ناقص آمد اینجا ، شد تمام

دکتر احمدرضا عاملی
استاد پیرنیا در شماره‌های ۱۳۶ و ۱۳۷ مجله هنر مردم (پیرنیا، ۱۳۵۱) ضمن تاکید بر دو پوش بودن گنبدهای ایرانی، متذکر شده که پوش زیرین همیشه به شکل نصف تخم مرغ بوده و از انواع شکل‌های رک (مخروطی و هرمی)، خاگی (تخم مرغی)، نار (پیازی) و شپدری پیروی می‌کرده است.

نوشتار او در نشریه اثر (1370) با اشاره به اعتقاد پیشینیان مبنی بر اینکه اگر تخم مرغ را به طور عمودی روی زمین نگه دارند حتی اگر شتر هم پا روی آن بگذارد نمی‌شکند، بر مقاومت فوق العاده پوسته بیضوی در مقایسه با پوسته نیم دایره تاکید می‌کند، وی (پیرنیا، 1351) گنبدها را به دو دسته پیوسته و گسسته تقسیم کرده، توضیح می‌دهد:

قره کلیسا آذربایجان
(منبع: محمد بیرقی ۱۳۸۷)

گنبد قابوس گرگان
(منبع: فرهاد نظری 1387)
تصویر۴: نمونه های گنبد رک

تصویر۵: نمونه گنبد خاگی (تخم مرغی)گنید فیروزآباد فارس
(منبع: پیرنیا 1383)

تصویر6 : نمونه گنبد نار(پیازی)گنبد سلطانیه زنجان
(منبع: پیرنیا ۱۳۸۳)
«گنبدهای پیش از اسلام و همچنین گنبدهایی مانند گنبد سلطانیه و شیخ لطف الله و گنبد خاگی جامع اصفهان دو پوش پیوسته است چنانکه گاهی دو پوسته بی هیچ واسطه ای به هم متصل می شد و گاهی هم فقط صندوقه یا کندو و شیاره ای میان آنها فاصله بوده است». او گنبدهای گسسته را به دو دسته کلی تقسیم کرده می‌افزاید «گنبدهای گسسته گاهی دو پوشه در کلاله از هم فاصله می‌گیرد مانند گنبد جامع یزد و جامع گلپایگان و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد و گاه پوسته بیرونی با فاصله چشم گیری از گنبد زیرین استوار می‌شود مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبد سهل بن علی در آستانه اراک و مسجد شاه و مدرسه مادرشاه اصفهان.»

گنبد سلطانیه زنجان
(منبع: پیرنیا ۱۳۸۳)

گنبد سلطانیه زنجان
(منبع:ناصر گلی )
تصویر۷: نمونه گنبد دوپوسته پیوسته صندوقه دار

مسجد شیخ لطف الله اصفهان
(منبع: مرکز اسناد دانشگاه شهید بهشتی)

مسجد شیخ لطف الله اصفهان
(منبع: کاوه محمدی ۱۳۸۶)
تصویر8: نمونه گنبد دوپوسته پیوسته

استاد پیرنیا در نوشتاری تحت عنوان خیز و اندام گنبدهای ایرانی (پیرنیا، 1352) نسبت ارتفاع به دهانه گنبد را مورد بحث قرار داده و به تنوع گنبدهای ساخته شده پیش از اسلام و پس از آن اشاره کرده است.
او معتقد است که «پیش از اسلام به شکوه و عظمت بنا توجه بیشتری می‌شده و بنابراین نسبت ارتفاع به دهانه بیشتر بوده است ولی پس از ظهور اسلام به دلیل مردمی شدن معماری و به ویژه گنبد توجه شده و به همین دلیل نسبت ارتفاع به دهانه کاهش یافته است.»

گنبد بارگاه مطهر امام رضا(ع)
(منبع:پیرنیا 1383)

گنبد مسجد امام(شاه) اصفهان
(منبع:پیرنیا ۱۳۸۳)

گنبد مدرسه مادرشاه اصفهان
(منبع:پیرنیا 1383)
تصویر۹: نمونه های گنبد دوپوسته گسسته

سیستم‌های سازه ای در گنبدهای ایرانی بستگی به طول دهانه و ارتفاع و نوع مصالح، متنوع و مدبرانه تعیین می‌شده‌اند. کاوه محمدی (۱۳۸۶) سیستم سازه ای گنبد سلطانیه را در مقاله ای تحت عنوان نحوه انتقال نیرو در گنبد سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری جهان تشریح کرده است که اجزای پوسته‌های داخلی و خارجی و مقاطع مختلف آن در شکل‌های زیر نشان داده شده است.

* شکل تقریبی گنبد در محل دنده اصلی
** شکل تقریبی دنده اصلی
*** شکل تقریبی گنبد در محل دنده های فرعی
تصویر10: مقاطع مختلف گنبد سلطانیه(منبع: کاوه محمدی 1386)

مقاومت و پایداری سازه ای گنبدهای تاریخی ایرانی
پیشرفت نرم افزارهای مرتبط با تحلیل سازه‌ها و توسعه قابلیت تجهیزات سخت افزاری کامپیوتری امکاناتی را مهیا ساخته است که موجب شده طی دو دهه گذشته بررسی گنبدهای ایران در دستور کار محققان و پژوهشگران قرار گیرد.
دکتر مهرداد حجازی در مقاله ای تحت عنوان اصفهان، شهر سازه‌های سنتی (1387) به آنالیز لرزه‌‌ای چهار گنبد تاریخی ساخته شده با مصالح بنائی آجری شامل گنبد تاج‌الملک، گنبد نظام‌الملک، گنبد شیخ لطف الله و گنبد مسجد امام با استفاده از روش المان‌های محدود اشاره کرده و نتیجه گرفته است که تنش‌های ایجاد شده در همه گنبدهای مطالعه شده کم‌تر از تنش‌های مجاز هستند و بینش آگاهانه طراحان از اصول صحیح طراحی را دلیل رفتار لرزه ای مناسب سازه گنبدهای مذکور برشمرده است.
کاوه محمدی (۱۳۸۷) نیز سازه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را با استفاده از نرم افزار Ansisll در حالت‌ ثقلی تحلیل کرده و تنش‌های ایجاد شده در این حالت را با ضرایب اطمینان ۸ تا ۱۲ تایید کرده است و در مورد رفتار دینامیکی سازه نیز شرایط مختلفی را مورد بررسی قرار داده و نتایج حاصل از آن را در این مطالعه منعکس کرده است.

تصویر۱۱: مدل سازه گنبد مسجد شیخ لطف اله و نمونه‌هایی ازتنشهای ایجاد شده ناشی از بار ثقلی
(منبع: کاوه محمدی 1387)

حجازی (1387) با استناد به مطالعات انجام شده توسط وی و همکارانش در مورد بناهای سنتی ایران از دیدگاه مهندسی سازه، توضیح می‌دهد که تمامی آن مطالعات دلالت دارند که هنر و علم سازه در ساختمان سازی سنتی ایران چیزی کامل و نتیجه دانش ژرف مهندسان و سازندگان بناهای مذکور است.
او بعید می‌داند که ساختمانی تاریخی یافت شود که قوانین ساختمانی و طراحی سازه‌ای آن براساس آئین‌نامه‌های مدرن مهندسی سازه نادرست باشد.
به عقیده وی « هنرمندان ایرانی تخصص خود را وقف یک سنت مشترک نمودند که فردیت آنها را در خود مستغرق می‌نمود.
این نه کار یک هنرمند ایرانی معین، بلکه خلوص نیت و صداقت سلسله‌هایی از نسل‌های هنرمندان واجد شرایط و شایسته بود که باعث اعتبار بخشیدن به یک سنت دیرپا شد».
در همان مقاله (1387) اشاره شده است که « در قلمرو بناهای تاریخی ایرانی بی‌معناست اگر پدیده‌های سازه ای نظیرمقاومت، سختی و پایداری به عنوان معیارهای اصلی و تعیین کننده طراحی درنظر گرفته شوند».
حجازی معتقد است که « از دیدگاه یک معمار سنتی گرچه او از نیروها، تنش‌های ایجاد شده و خرابی‌های سازه ای کاملاً آگاه است و محاسبه تنش‌ در درجه دوم اهمیت قرار دارد، اما این عملکرد سازه ای است که از شکل کلی بنا پیروی می‌کند.»
حجازی که آنالیز گنبدهای ایرانی را در رساله کارشناسی ارشد خود دنبال کرده است (1369) تالیفات دیگری را نیز در همین رابطه با همکاری رسول میر قادری (1370 و 1383) انجام داده که منتشر شده است.
این دو، تالیفاتی را در همین رابطه به زبان انگلیسی با همکاری یکدیگر انجام داده‌اند که هنوز منتشر نشده است.