هرکه ناقص آمد اینجا شد تمام

احمدرضا عاملی

مقدمه

اگرچه گنبد مساجد، ارتباطی گریز ناپذیر با سایر عناصری دارد که به عملکرد و شکل مساجد ایرانی معنا می‌بخشد ولی خود به تنهایی رمز و رازها و نیز گفته‌ها و ناگفته‌هائی را در بر دارد که به طور مستقل مباحث مختلفی را فراروی محققان قرار داده است و در برخی موارد به خصوص در سالهای اخیر روند این مطالعات فزونی یافته است. گنبد مساجد ایرانی مقوله‌های متنوعی نظیر نحوه پیدایش و تمایز آنها با گنبدهای ساخته شده در سایر ممالک، تفاوت شکل، سیستم‌های سازه‌ای و فرایندی که برای اجرای آنها طی قرون متمادی طی شده است، مقاومت و پایداری سازه ای، و نیز مبانی نظری مرتبط با منشاء شکوه و زیبایی را به خود اختصاص داده است. در این نوشتار ضمن اشاره مختصر به موارد برشمرده شده، به طور اجمالی به تحولات معاصر و تاثیر آن‌ها بر طراحی سازه ای و اجرای گنبدهای ایرانی پرداخته شده است.

در خاتمه ضمن نتیجه گیری از مباحث مطرح شده به منظور حفظ دستاوردهای پیشینیان و تداوم راه آنها توصیه‌هائی صورت پذیرفته است.

ایران سرزمین پیدایش و ابداع تمایزها در ساخت گنبد

نحوه پیدایش گنبد در صورتی که براساس تقاضا و امکان پاسخگویی به نیازها جستجو شود، لاجرم مواردی را یادآور می شود که شامل احساس نیاز به دهانه‌های وسیع، ارتفاع بلند، شکوه بنا و عظمت آن و از طرف دیگر محدودیت‌های مرتبط با مقاومت مصالح، مهارت کارگران و فن‌آوریهای روزگار خویش است.

مروری اجمالی بر پژوهش‌های صورت پذیرفته نشان می‌دهد که ایرانیان نه تنها براساس نیاز به وسعت فضا برای برگزاری آئین‌های معنوی، بلکه با وقوف به رفتار مصالح ساختمانی، توانسته‌اند با ابداع روش‌ها و فن آوریهای نوین، ابتکار ساخت گنبد را بر عهده گیرند و فراتر از فن‌آوری دنیای روزگار خود، موجباب سهولت اجرا، سرعت آن و صرفه جویی در مصرف مصالح را نیز فراهم آورند.

دکتر مریم قاسمی سیجانی (۱۳۸۷) در مقاله‌ای تحت عنوان اصفهان شهر مساجد، گنبد شکل یافته بر پلان مربع را از جمله ارمغان‌های معماری ایران به جهان و از ابداعات ایرانیان دانسته که در شیوه پارتی ابداع شده است. او معتقد است که "در قرون اولیه اسلامی (حدود قرن یکم تا چهارم) با ساخت مساجد شبستانی استفاده از این طرح معمول نبود، با ایجاد حکومت‌های محلی و احداث مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا، مجدداً استفاده از این طرح معمول شد."

استاد محمد کریم پیرنیا در مقاله ای تحت عنوان ارمغان‌های ایران به جهان معماری گنبد (پیرنیا، ۱۳۵۱) پیدایش گنبد را از هزاره دوم و ساخت آن را توسط ایرانیان بر می شمارد، وی معتقد است که طاق و گنبد و چفد (قوس) در ایران پیشینه‌ای کهن داشته و معماران روزگار باستان نمونه‌های شگفتی از آن را در معبد چغازنبیل و آرامگاه‌های سردابی ساخته اند. استاد پیرنیا در همان مقاله اشاره می‌کند که طاق و چفد ایرانی تابع فلسفه بر مبنای ریاضی ویژه‌ای است که پایگاهی ارجمند در معماری و فن ساختمان دارد. وی معتقد است در میان پدیده‌های شگفت معماری، گنبد پایگاه بلندی دارد و اشاره می‌کند که دلایل بسیاری وجود دارد که این پدیده شگفت آور زاده نبوغ ایرانی است.

دکتر باقرآیت الله زاده شیرازی معتقد است (حسین‌پور، ۱۳۸۷) "سازه گنبد، پیش از اسلام نیز در معماری ایرانی وجود داشته است. با ورود اسلام به ایران نه تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آن دسته از جلوه‌های فرهنگ مانند گنبد را در بناهای مذهبی مورد استفاده قرار داد."

اگوست شوازی در کتاب تاریخ معماری که توسط دکتر لطیف ابوالقاسمی ترجمه شده (شوازی، ۱۳۸۶) به شیوه‌های ایرانی اشاره می‌کند که توسط معماران قدیمی‌ترین مساجد مورد تقلید قرار گرفت، شیوه‌هایی که طی دوره ساسانیان در سوریه استقرار یافته بود، به مصر و از مصر به اسپانیا راه یافت. اندره گدار و همکاران در کتاب آثار ایران (گدار، ۱۳۸۷) ابتکار عمل ایرانیان در ساخت گنبد را خصیصه پر ارزش و مبین ابتکاری می‌داند که ایرانیان برای هماهنگ ساختن گنبد با مربع زیر سقف از خود نشان داده‌اند، علاوه بر این ساخت طاق‌ها در ایران بدون کمک چوب بست را آنچنان راحت و آسان بر می‌شمارد که با مصالحی ناچیز و در مدت زمانی اندک ساخته می‌شود که این روش ماهرانه را در نتیجه دستاورد تجربه‌ای بسیار طولانی قلمداد می‌کند.

استاد پیرنیا (پیرنیا، ۱۳۵۱) بر دو مقوله در ویژگی‌های گنبدهای ایرانی تاکید می‌کند که از ابتکار خاص معماران ایرانی در ساخت گنبد حکایت می‌کند: "برای اینکه زمینه چهار گوش را با گنبد بپوشانند می‌بایست نخست آن را به هشت گوش و سپس شانزده گوش و بالاخره به دایره تبدیل کنند و این کار با پوشش گوشه‌ها میسر می‌شد"، استاد پیرنیا در همان مقاله اضافه می‌کند که" با پیشرفت فن ساختمان گنبد در ایران و اندکی پس از آن در کشورهای دیگر هم گنبدهائی حتی با دهانه‌های بزرگتر از گنبدهای ایرانی زده شده است ولی گنبد ایرانی دارای ویژگی‌های چندیست که آن را شاهکار کرده است."

حسن دیگر گنبدهای ایرانی که توسط استاد پیرنیا به آن اشاره شده (پیرنیا، ۱۳۵۱)، انتخاب شکل‌هائی مبتنی بر اصول دقیق ریاضی بوده است به نحوی که از رانش آنها ممانعت به عمل آورده و موجـبات‌ صرفه جوئی در مصالح را فراهم می‌کرده است، استاد پیرنیا این خصیصه گنبدهای ایرانی و تمایز آن با سایر گنبدها را چنین تشریح می‌کند:

"در سرزمین‌های دیگر (مثلاً روم) شکل نیمکره را برای گنبد بر می‌گزیدند و چون میانتار رانش بر منحنی آن منطبق نمی‌شد ناچار بودند که کناله‌های آن را هرچه سطبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتیکه معماران ایرانی نیمدایره را برای پوشش مناسب نمی‌دانستند و شکل‌هائی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیز را انتخاب می‌کردند که خود به خود میانتار رانش بود و این حسن انتخاب (که بر اصول دقیق ریاضی نهاده بود) باعث می‌شد که بتواند طبره یا ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هرچه بالاتر می‌رفت نازک می‌شد تا به کلاله برسد) " علی اکبر سعیدی (۱۳۷۴) اشاره می‌کند که " چنانچه گنبد به صورت نیم‌کره باشد در پای گنبد رانش وجود ندارد و اگر نیم‌کره کمتر باشد (به صورت عرقچین ) در حلقه انتهایی رانش باید مهار گردد" ولی در ادامه توضیح می‌دهد که به دلیل سایه و آفتاب گیر بودن سطح گنبد، قرار گرفتن بار برف به صورت نامتقارن در پای گنبدی که به صورت نیم‌کره است نیروی افقی ایجاد می‌شود. استاد پیرنیا معتقد است (پیرنیا، ۱۳۵۱) که " نفوذ روش گنبد سازی ایرانی در باختر زمین (که شاید اندکی پس از حمله مغول آغاز شده) تحول چشم گیری در معماری آن مناطق به وجود آورده است" و می‌افزاید که انتخاب شکل تخم مرغی به جای نیم کره برای گنبد زیرین و استفاده از پوشش زیرین (مانند ایران) به معماران مغرب زمین امکان داده است که گنبد نازک و خوش اندامی پدید آورند." او معتقد است که بالاخره فن گنبدسازی ایرانی روش پوشش‌های پوسته‌ای را در عصر ما به ارمغان آورده چنانکه پیش از آن هم شاهکارهائی چون گنبد "سن پیرا" از هنر بارور ایرانی زاده بود.

شکل‌ها، تناسبات و سیستم‌های سازه ای در گنبدهای ایرانی

سازه گنبد به خصوص گنبدهای ایرانی بدلیل پیروی از شکل‌های هندسی خاص، از مقاومت ذاتی قابل ملاحظه ای در مقایسه با دیگر شکل‌های هندسی برخوردارند. استفاده از این ویژگی ذاتی امروزه در مباحث سازه‌های بتنی پوسته‌ای نازک تسری یافته، جایگاه ویژه ای در طراحی و اجرای اینگونه سازه‌ها پیدا کرده است.

مهدی رئیسی و میترا آزاد (۱۳۸۶) در مقاله ای تحت عنوان گنبد در معماری ایرانی شکل ظاهری گنبد را مورد بحث قرار داده و به انواع پوشش‌ها از لحاظ فرم ظاهری و عملکرد پرداخته اند و کتابهای استاد لرزاده و استاد پیرنیا را تنها منابع اصلی مرتبط با مبحث قوس‌ها در معماری گنبدهای ایرانی دانسته‌اند.

ادامه دارد