نگاهی به روند شکل‌گیری و عوامل عدم توسعه صنایع متالوژی در ایران

زهرا مسافر

بسیاری از کالایی را که در زندگی روزمره خود به کار می‌بریم یا حاوی فلز است و یا برای ساخت و تولید آن نیاز به فلز می‌باشد. برای مثال کلیه وسایل حمل و نقل از خودرو گرفته تا کشتی، هواپیما و قطار برای حرکت به فلزات یا اجزای فلزی نیاز دارند. همچنین در تمامی ساختمان‌ها از خانه‌های کوچک گرفته تا آسمان‌خراشها فلز به کار رفته است. به عبارت دیگر امروزه متالوژی در کلیه صنایع نقش مهمی را ایفا می‌کند. به مفهوی دیگر، متالوژی یا همان ریخته گری مهمترین روش ساخت و تولید قطعات صنعتی است و نقش مهمی در صنعتی شدن و خودکفایی کشور دارد .

اولین قدم‌ها برای توسعه صنعت و ایجاد تکنولوژی مدرن در ایران با فکر ایجاد کارخانه ذوب آهن در زمان رضا خان و در بحبوهه جنگ جهانی برداشته شد، هرچند که به نتیجه نرسید و کشتی حاوی تجهیزات که از آلمان به سمت ایران در حال حرکت بود تا یک واحد یک هزار تنی را در کرج ایجاد کند، توسط انگلیسی‌ها مورد حمله قرار گرفت و در دریا غرق شد. تا اینکه در سال ۱۳۴۶ کارخانه ذوب آهن اصفهان ایجاد شد و آغازی بر توسعه صنعت و تکنولوژی در ایران شد. در واقع می‌توان از ذوب آهن به عنوان پایه صنعتی شدن در کشور یاد کرد. در ادامه فولاد خوزستان ایجاد شد و فولاد مبارکه و ... نیز در ادامه شکل گرفت که بیشتر با هدف تولید مقاطع بلند نظیر تیرآهن، نبشی و میلگرد بودند. با ایجاد فولاد مبارکه، ورق گرم و سرد در کشور ایجاد و جریان تکنولوژی آن به ایران وارد شد. در ادامه روند توسعه فولادهای آلیاژی در ایران شکل گرفت. به‌طوریکه شرکت ملی فولاد آلیاژی ایران در یزد ایجاد شد که یکی از پیشرفته‌ترین کارخانه‌های تولید فولادهای آلیاژی در دنیاست، به طوریکه از ۱۶ گروه فولاد آلیاژی، قابلیت تولید ۱۴ گروه در این کارخانه مهیاست.

بنابراین این جریان تکنولوژی در ایران طی شد، هرچند که رشد عمودی که در چند دهه دنبال شد، در دهه اخیر جای خود را با رشد افقی عوض کرد. به‌طوریکه کارخانه های نورد بسیاری ایجاد شدند که ارتقایی از نظر تکنولوژی محسوب نمی‌شوند و در واقع روند توسعه‌ی تکنولوژی در دستیابی به فولادها و الیاژهای خاص که به خوبی در حال تداوم بود، متوقف شد.

جریان توسعه صنعت فولاد در کشور هرچند که دنبال شد و به فولادهای آلیاژی رسید، اما گسترش نیافت. اما، سوال این است که چرا گسترش نیافت؟ شاید یکی از دلایل آن بی‌اقبالی مصرف آن در کشور و عدم دسترسی به بازارهای جهانی بود. به عنوان مثال در صنعت ساختمان، هرچند که میلگرد بیشتر از تیرآهن کاربرد دارد، ولی هنوز مرصرف میلگردهای ویژه در صنایع ساختمانی، گسترش نیافته است. در واقع صنعت ماشین‌سازی کشورمان نتوانسته است از ظرفیت و رشد پرسرعت صنعت متالورژی استفاده کند و به دلیل نبود بازار مصرف، ترمز صنعت متالورژی کشیده شده است. فرض کنید فولادهایی که هم اکنون در صنعت خودرو استفاده می شود، به نام CK۴۵، مقاومت این نوع فولادها کمی بالاتر از فولادهای ساختمانی است، در حالی که ما فولادهای فرمان داریم. یعنی فولاد آلیاژی مخصوص فرمان داریم. بنابراین باید به طور عمقی فولادهای آلیاژی وارد صنایع ماشین‌سازی کشورمان شود. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در کشورمان صنایع ماشین‌سازی مطابق با توسعه صنعت فولاد، نه به لحاظ کیفی و نه به لحاظ کمی توسعه نیافته است. به عقیده متخصصان این حوزه رشد صنایع با رشد متالورژی همخوانی ندارد. و برغم آنکه رشد صنایع متاثر از نیاز مصرف کننده است و متناسب با آن رشد می‌کند، اما صنایع معمولا منتظر پیشرفت صنایع مادر و یا واسطه نیستند. آنها نیاز خود را به هر صورت ممکن از بازار داخل یا خارج تامین می‌کنند. با نگاهی گذرا به صنعت خودرو مشاهده می‌کنید که در کشور تولید انواع ورق فولادی بدنه خودرو را داریم. اما ورق‌های با پوشش گالوانیزه مناسب جهت این صنعت از خارج تامین می‌گردد. این خلاء تکنولوژیک است. به بیان دیگر نه صنایع ما خودکفا هستند و نه این اجازه را به صنعت متالورژی می‌دهند که رشد کند. از همین جا خلاء و شکاف عمیقی بین این زنجیره رخ می دهد و باعث شکست رشد و توسعه می شود. کارشناسان با اشاره به اینکه ارتباطی بین صنایع فعلی و صنایع آتی چه در متالورژی و چه در ماشین سازی وجود ندارد، به لزوم مدیریت تکنولوژی در کشور اشاره کرده و معتقدند که این مدیریت در کشور فراموش شده است وبرای این موضوع باید به این نکته اذعان داشت که اگر نتوانیم این عقب ماندگی را جبران کنیم، در آینده نزدیک نه توان تولید داخل را خواهیم داشت و نه توان تامین از خارج و آن نقطه‌ای است که با از بین رفتن صنایع دسته اول و نبود صنایع دسته دوم مواجه خواهیم شد و وجود منابع معدنی، نیروی کار و سرمایه نیز کمکی در پیشرفت و تامین نیازهای روزمره نخواهد کرد.

صنایعی نظیر خودروسازی و یا نفت و گاز به مشتری نزدیک‌تر هستند. اما صنایع متالورژیکی همانند فولاد باید در صنعتی دیگر در اختیار مصرف‌کننده قرارگیرند. مثلا باید خودرو بسازیم تا فولاد به مشتری نزدیک شود. کارشناسان این موضوع را یکی از دلایل پیشرفت تکنولوژیک بیشتر در صنایع فولاد و فلزات غیرآهنی می‌دانند و روی‌آوری این صنایع به واردات را پاسخگو نبودن صنایع متالورژی در مقابل خواسته‌هایشان عنوان می‌کنند.

از سویی دیگر ، واردات گسترده فولاد به گشور باعث شده تا صدمه بزرگی به صنایع متالورژی کشور وارد گردد. به‌طوریکه صنعت خودرو برای تامین نیاز خود به ورق گالوانیزه نمی‌توانست منتظر دستیابی صنعت فولاد به تکنولوژی تولید این محصول باشد و نیاز خود را از خارج تامین کرده است. این امر نه‌تنها باعث گردیده که وابستگی به خارج کم نگردد، بلکه باعث شده تا صنایع داخلی پس از تولید این محصول برای فروش در داخل کشور نیز دچار مشکل شوند.

که صد البته سیاست‌های دولت در این میان بی تقصیر نبوده چرا که هرچند سیاست‌های اخیر دولت سبب روی‌آوری صنایع مصرف‌کننده به استفاده از صنایع متالورژی داخلی شده است. اما صنعت نفت و گاز که گلوگاه اقتصادی است، برای تولید لوله‌های خاص مصرفی در زیر آب ، نمی‌توانست منتظر فولادسازها باشد، به‌همین دلیل با کره‌جنوبی، هند و ... ارتباط برقرار کرده و نیازهایش را برطرف کرده است و این یک نمونه رشد ناموزون صنایع متالورژی در کشور است. با توجه به لزوم هماهنگی صنایعی نظیر نفت و گاز و خودروسازی که مصرف‌کننده عمده محصولات فولادی هستند با صنایع تولید‌کننده فولاد باید اذعان کرد که در غیر اینصورت توسعه صنایع متالوژی با مشکلات بسیاری مواجه خواهد شد. البته دلیل دیگری بر روی‌آوری صنایع خودرسازی و سازندگان تجهیزات و ماشین‌آلات به صنایع متالورژی خارج از کشور وجود دارد ، این است که چون ۸۰ درصد اقتصاد ما دولتی است و از ارزهای دولتی و یا بودجه‌های دولتی تغذیه می‌شود، در نتیجه همه صنایع نفت و گاز و تجهیزات خودروسازی منتظر حمایت‌هایی بودند که از فروش نفت تامین می‌شد.

چالش و درد بزرگ دیگر این است که صنایع سنگین و متالورژی و صنایع مصرف‌کننده بیش از ۸۵ درصد دولتی هستند و این دولتی بودن، مانع ایجاد بازار رقابتی می‌شود. به اذعان کارشناسان ، بدون رشد صنایع متالورژی، توسعه صنایع ماشین سازی، تجهیزات لوازم خانگی، خودروسازی، نفت و گاز، صنایع نیروگاهی، برق و الکترونیک، آب‌رسانی، کشاورزی، مسکن و راه سازی و بهداشت امکان پذیر نیست. چراکه برنامه‌های توسعه‌ای صنایع متالورژی با اجرای طرح های توسعه صنایع فولاد (۵۰ میلیون تن)، آلومینیم(۷۰۰ هزار تن)، مس (۴۰۰ هزار تن) به سطح مورد انتظار خواهد رسید.

باید یادمان باشد، صنعت متالورژی صنعتی با دو ویژگی خاص است، یکی اینکه متکی بر مزیت‌ نسبی مواد معدنی است و دوم اینکه متکی به انرژی است، در واقع دو موهبتی که خداوند هر دو را به کشور داده است و این درحالی است که در هیچ‌کجای دنیا از مزیت‌های نسبی یک صنعت به منظور توسعه آن در کشور صرفنظر نمی‌کنند.