احسان حاجی مدرس و تحلیلگر بازار سرمایه بعد از ارائه برخی مشخصات مدل تحلیلی بنیادین و نموداری طی پنج شماره گذشته در این یادداشت با بررسی بازار از دید انسانی به معرفی چند نمونه از سوگیری‌های رفتاری معامله‌گران در بازار می‌پردازیم. رفتارهایی که آشنایی با آنها به شناختمان از انسان سرمایه‌گذار و البته معاملاتش دربازار و نحوه تغییرات قیمت‌ها کمک شایانی خواهد کرد.

یک موقعیت فرضی را در نظر بگیرید که طی یک تصادف رانندگی به راننده مقصر پیشنهاد می‌شود بین این دو گزینه یکی را انتخاب کند: یک میلیون تومان هزینه خسارت را نقدی بپردازد. یا یک تاس بیندازد و در صورتی که تاس عدد زوج را نمایش داد دو میلیون تومان و در صورتی که عدد فرد آمد از پرداخت خسارت معاف شود. بررسی بر اساس علم احتمال نشان می‌دهد ضرر مورد انتظار در هر دو گزینه برابر یک میلیون تومان است.

با این وجود، اکثر افراد تمایل دارند گزینه دوم را انتخاب کنند. یعنی افراد ضرر غیر‌قطعی را هرچقدر هم که بزرگ‌تر باشد، به ضرر حتمی ترجیح می‌دهند.

این پدیده بر اساس منطق توجیهی ندارد، اما در مالی رفتاری به آن زیان گریزی می‌گویند. (البته قابل ذکر است که همین مثال در صورتی که مقایسه بین دریافت یک میلیون تومان قطعی و یا دو میلیون تومان تصادفی در کار باشد گزینه منتخب دریافت یک میلیون تومان قطعی و کاملا متفاوت از مثال قبل خواهد بود)

توصیف عمومی سوگیری زیان گریزی تمایل افراد به پرهیز از زیان، بیشتر از کشش آنها به سمت کسب سود است. برخی از مطالعات در مورد زیان‌گریزی یک قاعده سرانگشتی رایج را به‌وجود آورده‌اند که: از نظر روانی، امکان وقوع زیان به‌عنوان یک محرک، به‌طور متوسط دو برابر امکان کسب سودی به همان میزان در تصمیم افراد موثر است، به بیانی دیگر یک شخص زیان گریز، ممکن است به ازای هر یک ریالی که سرمایه‌گذاری کرده و در معرض ریسک قرار داده است، حداقل سود دو ریالی طلب کند. در این سناریو ریسک‌هایی که معادل دو برابر به سرمایه‌گذار نمی‌پردازند، قابل قبول نیستند.

در ادامه، سوگیری دیگری در معاملات وجود دارد به نام خود اسنادی. سوگیری خود اسنادی اشاره به گرایش افراد در نسبت دادن موفقیت هایشان به ویژگی‌های ذاتی خود مانند استعداد یا بصیرت دارد، در حالی که غالبا ریشه شکست‌های خود را در عوامل بیرونی مثل شانس بد می‌دانند. به‌عنوان مثال، دانشجویانی که با موفقیت از پس یک امتحان برمی‌آیند، ممکن است هوش یا پشتکار خود را تحسین کنند، اما وقتی نمره خوبی در امتحان کسب نمی‌کنند، غالبا از نمره دادن ناعادلانه شکایت می‌کنند. یا ورزشکارانی که در یک مسابقه برنده می‌شوند، اغلب چنین استدلال می‌کنند که مهارت‌های ورزشی برتر خود را بروز داده‌اند، اما زمانی که می‌بازند، مدعی می‌شوند که قربانی بی‌عدالتی داور شده‌اند.

سرمایه‌گذاران مبتلا به خود اسنادی پس از یک دوره سرمایه‌گذاری موفق (مثلا یک فصل یا یک سال) موفقیت خود را ناشی از زیرکی و فراست دانسته و عوامل خارج از کنترل را کاملا نادیده می‌گیرند، این رفتار می‌تواند ریسک زیادی به همراه داشته باشد؛ چرا‌که سرمایه‌گذاران به رفتار خود بیش از حد مطمئن شده و عموما در چنین حالتی با اعتماد به نفس کاذب ظرافت و دقت خود را در تصمیم‌گیری‌های بعدی به مراتب کاهش می‌دهند.

در حالی که هر معامله با توجه به شرایط زمانی و موقعیت خود کاملا مستقل بوده و موفقیت یا عدم موفقیت در آن هیچ ارتباطی با معاملات پیشین و پسین خود ندارد. تمایلات خود اسنادی، سرمایه‌گذاران را به «شنیدن آنچه که دوست دارند بشنوند» دعوت می‌کند. به این معنی که وقتی اطلاعات تایید‌کننده تصمیم فرد به وی ارائه می‌شود، او تیزهوشی و زیرکی را به خود نسبت می‌دهد. این رفتار می‌تواند منجر به آن شود که سرمایه‌گذار سهمی را بخرد یا نگهداری کند، که نباید.