بازار سرمایه مشتری غیر‌شفاف نمی‌خواهد
گروه بورس _مسعود‌رضا طاهری: شنیده‌ها حکایت از آن دارند که به زودی اطلاعات شخصی، مالی و شغلی متقاضیان حقیقی و حقوقی ورود به بازار سرمایه زیر ذره‌بین نهادهای نظارتی بازار سرمایه قرار می‌گیرد. ضوابط و مقررات مورد نظر سازمان بورس که البته نهایی نشده برای کارشناسی بیشتر به برخی بخش‌های تخصصی ارائه شده تا بازتاب و واکنش‌های احتمالی جریان سرمایه نسبت به آن مورد کارشناسی قرار بگیرد. در این بین چشم‌انداز پیوستن بازار سرمایه کشور به بورس‌های بین‌المللی از جمله مواردی است که از منظر مقامات بورس الزام به تشدید مقررات را بدیهی‌تر ساخته است. بر این اساس، به نظر می‌رسد، بازار سرمایه به دنبال مشتری شفاف است؛ هرچند برخی البته نگران فرار سرمایه‌ها از این بازارند.
به دلیل افزایش تقاضا برای وارد شدن نقدینگی‌های بیشتر به بازار سرمایه و هیجانی تر شدن این بازار در ماه‌ها و هفته‌های اخیر، میزان ارزش بازار سرمایه از ۵۲۰ هزار میلیارد تومان فراتر رفته و عدد شاخص نیز دیروز از ۸۷ هزار واحد عبور کرد. بالاتر رفتن ارزش این بازار و جابه‌جا شدن ارقام کلان موجب شده تا ضمن تلاش برای بهبود شرایط فعالیت سهامداران، امنیت بازار نیز مورد توجه بیش از پیش قرار بگیرد، تا جایی که در ماه گذشته انجام معاملات (سفارشات خرید عمده بدون نام) موسوم به ددد برای همیشه از چرخه فعالیت کارگزاران کنار گذاشته شد، تا در راستای شفافیت بیشتر بازار گام‌های اولیه محقق شود. در این مسیر به تازگی اتفاقات جدیدی نیز در حال رخ دادن است.
بر‌اساس اطلاعات موجود در راستای الزام به شناسایی مشتریان و در چارچوب تدوین دستورالعمل موسوم به «ضوابط نحوه تعیین سطح فعالیت مورد انتظار مشتریان در بازار سرمایه»، برنامه‌ریزی‌هایی صورت گرفته تا متقاضیان خرید و فروش سهم در بازار سرمایه مشخصات دقیقی از میزان حقوق، تاییدیه بیمه از بیمه‌های معتبر، صورت گردش حساب شخصی در بانک‌ها و موسسات اعتباری مهمور به مهر بانک یا موسسه، صورت گردش حساب شخص نزد اشخاص تحت نظارت سازمان بورس، صورت گردش عملیات و معاملات شخص در بازار سرمایه، آخرین اظهار‌نامه مالیاتی و اظهارنامه مالیات بر ارزش افزوده را برای اشخاص حقیقی به سازمان بورس اوراق بهادار کشور ارائه دهند. براین اساس برای افراد بر حسب میزان درآمدهای ثابت و نوع فعالیت حرفه‌ای سطح معاملاتی تعیین می‌شود. در صورتی که مشتری اسناد و مدارک مثبته مورد نیاز برای تعیین سطح فعالیت خود ارایه نکند، سطح حداقلی برای او در نظر گرفته می‌شود و همچنین در صورتی که گردش عملیات و معاملات وی متناسب با سطح فعالیت او نباشد، گزارش‌هایی به واحد مبارزه با پولشویی سازمان ارسال می‌شود. برای اشخاص حقوقی البته موارد به مراتب مفصل‌تر است.
دبیرخانه شورای عالی مبارزه با پولشویی وزارت اقتصاد برای هر کدام از سازمان‌ها و نهادها وظایفی در این مسیر تعریف کرده و سازمان‌ها را موظف کرده تا آیین‌نامه‌های مورد نیاز را خود به نحوه بهتری تنظیم کنند. جلوگیری از پولشویی در بازار سهام از جمله انگیزه‌های تشدید مقررات عنوان شده است.
پولشویی( Money laundering) به عبارتی تطهیر پول‌ها و درآمدهای نامشروع است. در تعریفی قانونی کردن درآمدهای غیر‌قانونی، مشروع کردن پول‌های نامشروع و تطهیر پول‌های حرام یا تبدیل پول‌های کثیف ناشی از اعمال خلاف به پول‌های تمیز و پاک، پولشویی نامیده شده است. با افزایش تقاضا برای ورود به بورس البته نگرانی‌هایی نیز به وجود آمده و سخت‌گیری‌های جدیدی نیز وجود دارد که به این ترتیب به نظر می‌رسد در آستانه تبدیل شدن به قانون است.
سخت‌گیر‌ی‌ها بازدارنده است
بنا بر مواردی که در بالا اشاره شد، برخی از کارشناسان البته بر شدت این سخت‌گیری‌ها خرده گرفته و معتقدند که سخت‌گیری‌های بیشتر از عرف، به فرار سرمایه‌ها از بازار سهام و بازگشت نقدینگی‌ها به بازارهای غیر‌متشکل پولی می‌انجامد. برخی ساز و کار بازار سهام را به مانند بانک‌ها دارای قابلیت کنترلی نمی‌دانند.
همچنین از منظر برخی کارشناسان بازار سرمایه سخت‌گیری بیش از اندازه در شناسایی درآمدهای مردم، به نوعی برای متقاضیان سرمایه‌گذاری در بورس تاثیرات بازدارنده دارد. بر این اساس کارشناسان معتقدند اینکه تطهیر پول را که از وظایف بانک‌ها است بخواهیم در بورس جاری کنیم به نوعی سرمایه‌ها را از بازار تازه اقبال یافته سرمایه فراری خواهیم داد. برخی نیز با این پیش فرض که اساسا اسکناسی وارد بازار سرمایه نمی‌شود معتقدند که بانک‌ها باید در برآورد ریسک و شناسایی مشتریان وظیفه خود را انجام دهند، نه اینکه این وظیفه متوجه حلقه‌های بعدی سرمایه‌گذاری شود. اگر پولشویی بخواهد برای همه عرصه‌های سرمایه‌گذاری هم به این شیوه اجرایی شود باید به طور مثال برای بازار خودرو، بازار آهن و حتی مایحتاج ضروری نیز که گاهی مورد هجوم نقدینگی زیاد قرار می‌گیرند، آیین نامه مبارزه با پولشویی نوشت، چراکه در گذر از باجه بانک باید به تمامی عرصه‌های سرمایه‌گذاری هم شک کرد. اما دراین ضوابط سرکشی به تمامی شئون زندگی اشخاص قابل مشاهده است. این در حالی است که رییس‌جمهور حاضر نشد برای قطع یارانه‌های نقدی مردم حتی ثروتمندان بر حساب‌های بانکی آنها سرک بکشد. چون معتقد بود که پول‌ها از بانک‌ها فرار می‌کنند که نتیجه آن می‌شود زیان‌های این اقدام بیشتر از فواید آن است.
در این راستا نظر محمود‌رضا خواجه‌نصیری، مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس را نیز در این راستا جویا شده‌ایم.
وی در پاسخ به چالش‌های مطرح شده معتقد است:
بحث مقررات پولشویی که مبنای شناسایی مشتریان است، مقرراتی است که در تمام سرمایه‌گذاری‌ها در کل کشور باید اجرا شود و مخصوص بازار سرمایه هم نیست.
به گفته وی در حقیقت وقتی که قانون پولشویی معتقد است، مشتری خود را بشناسید و شناسایی کنید، این یک مفهوم فلسفی درست در حوزه شناسایی است، که شامل شناسایی اطلاعات اولیه مشتری به‌علاوه شناسایی ماهیت، دلایل برقراری رابطه تجاری، سطح مشتری، تعیین ریسک مشتری و وضعیت مشتری است که همه این اطلاعات جزو تکالیف قانون مبارزه با پولشویی است. ما وقتی می‌توانیم نگران این موضوع باشیم، که این آربیتراژ مقرراتی و در حقیقت رفتن یک بازار به سمت بازار دیگر اتفاق بیفتد و براساس آن مقررات و ضوابطی داشته باشیم که در جای دیگری وجود ندارد. این در حالی است که قوانین و مقررات مبارزه با پولشویی برای فعالیت کلیه اشخاص اعم از بورس‌ها، بانک‌ها، صرافی‌ها، عتیقه‌فروشی‌ها و جواهر فروشی‌ها حاکم است.
به عقیده وی سازمان بورس به این قوانین عمل می‌کند و اگر بقیه نهاد‌ها عمل نمی‌کنند، باید دبیرخانه مبازره با پولشویی آن را دنبال کند که چرا اجرا نمی‌کنند.
خواجه‌نصیری همچنین اعلام کرد: این قانون و مقررات، مخصوص بازار سرمایه نیست که ما بخواهیم نگران باشیم؛ این قانون و مقررات در تمامی نهادهای مالی و غیر مالی کشور قابل اجرا است.
خواجه‌نصیری در پاسخ به این سوال که آیا ریز‌شدن در حساب‌های شخصی اشخاص و حتی بیمه آنها و اینکه چقدر حقوق می‌گیرند، جای نگرانی ندارد و بازدارنده نیست، می‌گوید: اینها تکالیف است. البته باید بازدارنده بودن را تعریف کرد. آیا منظور به لحاظ فضای کلی سرمایه‌گذاری کشور است یا بازار سرمایه؟ این اصلا تکلیف ویژه بازار سرمایه نیست؛ چراکه اولا این موضوع تنها در ایران اجرا نمی‌شود، بلکه در همه جای دنیا این سخت‌گیری‌ها وجود دارد، اما نگرانی این است که ما در بازار سرمایه این مقررات را اجرا بکنیم، در حالی که در جاهای دیگر اجرا نشود. به عقیده مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس، باید متولیان امر برای این مساله فکری بکنند که این سیاست در تمامی نهاد‌ها اجرا شود. به عقیده وی ما در بازار سرمایه به دلیل اینکه ما در اجرای روش‌های جدید پیشرو هستیم، کارهایمان از بقیه جلو افتاده است، اما سایر نهادها باید دیر یا زود این کار را انجام بدهند.
وی همچنین در پاسخ به این انتقاد که اسکناسی وارد بازار سرمایه نمی‌شود و در واقع پشت باجه بانک باید مدیریت ریسک روی مشتری انجام بشود و وظیفه ای که عمدتا باید متوجه نظام بانکی ما باشد، متوجه بورس شده، در حالی که عملا بازار سرمایه کارکرد بانک را ندارد، بر این باور است که بخش عمده‌ای از منابع مالی در حجم بالا از طریق بازار سرمایه قابل معامله است و تاکید شده که اگر بانک مقررات مبارزه با پولشویی را انجام نداده باشد باید بازار سرمایه این کار را انجام دهد و ما اصرار داریم که مقررات پولشویی در بازار سرمایه درست اجرا بشود، چون لازمه بین‌المللی شدن بازار سرمایه کشور است.
او در خصوص تجربه به جای مانده از ماه‌های اخیر در خصوص امتناع رییس‌جمهور در دستور به بررسی حساب‌های بانکی افراد برای کسر کردن تعداد یارانه بگیران و تبعات ناشی از خروج سپرده‌ها از بانک‌ها هم به دنیای اقتصاد گفت: بخش عمده ای از اطلاعاتی را که نیاز داریم، ناشی از اظهارات مشتری است و مشتری خودش باید اطلاعات خود را اظهار کند، ولی شرط این موضوع به اینکه ما در زندگی مردم وارد می‌شویم یا خیر، ربطی ندارد و حتی در دموکراتیک‌ترین و پیشرفته ترین کشورهای دنیا وقتی می‌خواهند برای کسی حساب بانکی بازکنند، روزها و ماه‌ها طول می‌کشد. به عقیده خواجه‌نصیری این‌طور نیست که این سخت‌گیری‌ها مخالف آزادی اشخاص باشد به نظر من این موضوع اینقدر مهم است که اشخاص برای سرمایه‌گذاری باید شفاف باشند، نه اینکه شخصی بیاید در بازار سرمایه سرمایه‌گذاری کند، اما ما هیچ اطلاعاتی از او نداشته باشیم.
مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس همچنین برای رفع نگرانی‌های احتمالی و هدایت اشتیاقی که برای سرمایه‌گذاری نسبت به بورس به وجود آمده، پیشنهاد داد تا کارگزاری‌ها و کسانی که مردم به آنها مراجعه می‌کنند، این نگرانی‌ها را رفع کنند. به گفته وی کارگزاران باید بگویند که این یک روال عادی و طبیعی است که باید انجام شود. سرمایه‌گذاران باید یاد بگیرند که بورس جایی نیست که بتوانند در آن حجم بالایی سرمایه‌گذاری کنند، اما شفاف نباشند. وی در نهایت گفت: این یک شرط است و ما نمی‌توانیم به فرض اینکه مشتری از اینجا جابه‌جا‌ می‌شود، از آن بگذریم. ترجیح می‌دهیم که بازار شفاف داشته باشیم تا کسانی که به دنبال فضای غیر‌شفاف هستند، نتوانند وارد این بازار بشوند.