دکتر موسی بزرگ اصل

فاصله انتظارات در مواردی وجود دارد که بین انتظار استفاده‌کنندگان از خدمات حسابرسی و عملکرد حسابرسان، فاصله وجود داشته باشد. این فاصله را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد. یک بخش آن مربوط به ضعف واقعی عملکرد حسابرسان است. ضعف واقعی عملکرد اساسا از رعایت نکردن استانداردهای حسابرسی نشات می‌گیرد. یک بخش دیگر مربوط به ضعف استانداردها است. یعنی بین استانداردهای موجود و استانداردهای لازم فاصله وجود دارد که این فاصله را انتظارات معقول می‌نامند. یعنی استفاده‌کنندگان خدمات حسابرسی از حرفه حسابرسی انتظارات به جایی دارند اما استانداردهای حسابرسی این انتظارات را پوشش نمی‌دهد.

بخش دیگری از این فاصله، ناشی از انتظارات نامعقول است. استفاده‌کنندگان خدمات حسابرسی از حرفه حسابرسی، انتظاراتی دارند که حرفه حسابرسی ظرفیت و توان پوشش آن را ندارد. انتظارات نامعقول برای حرفه حسابرسی بسیار سرنوشت‌ساز است و باید با اطلاع‌رسانی کافی و آموزش عمومی این انتظارات تعدیل شود. اگر این کار صورت نگیرد، ممکن است انتظارات نامعقول آثار خود را در قوانین و مقررات و نهایتا دخالت‌های نابجا درکنترل حرفه حسابرسی نشان دهد.

حوزه کشف تقلب یکی از محورهای قدیمی و اساسی مربوط به فاصله انتظارات است. این مقوله در کشور ما که متاسفانه ارتکاب تقلب در آن قابل ملاحظه است، بیشتر مورد توجه می‌باشد. در دیگر کشورها نیز از حسابرسان در این زمینه انتظارات زیادی دارند.

وقتی که تقلبی کشف می‌شود، اولین سوال عمومی این است که حسابرسان کجا بودند؟

این مساله در ایران برای حرفه حسابرسی بسیار با اهمیت است و فاصله بسیار زیاد و عمیقی در این حوزه وجود دارد. بخشی از این فاصله، از انتظارات نامعقول از حرفه حسابرسی نشات می‌گیرد. این انتظارات ناشی از شناخت ناکافی از کارکرد حسابرسی مستقل و حضور بسیار کم‌رنگ حسابرسان در مراجع تصمیم‌گیری و دولتی است. در این زمینه، به‌ خصوص جامعه حسابداران رسمی ایران باید تلاش‌های لازم را برای تصحیح انتظارات عمومی به‌خصوص دولتمردان از حرفه حسابرسی انجام دهد.

تحقیقات نشان داده است که سهم مستقیم حسابرسان در کشف تقلب، چیزی در حدود ۵درصد و نقش کنترل‌های داخلی در حدود ۵۰درصد است، اما یک نکته مهم در اینجا مغفول می‌ماند و آن هم نقش حسابرسان در تقویت کنترل‌های داخلی است که متاسفانه به صورت کمیت نمی‌توان آن را نشان داد. حسابرسان با ارائه پیشنهادات اصلاحی به مدیریت برای رفع نقاط ضعف عمده کنترل‌های داخلی از طریق نامه مدیریت، باعث تقویت کنترل‌های داخلی می‌شوند.

پس از این زاویه، حسابرسان نقش بیشتری در کشف تقلب دارند. این مسائل مهم باید به طور مناسب در جامعه منعکس شود در غیر این صورت انتظارات نامعقول برای حسابرسان مشکل‌ساز خواهد شد. انتظارات نامعقول باعث بی‌اعتمادی جامعه و دولت به حرفه حسابرسی می‌شود و هزینه این بی‌اعتمادی را حرفه حسابرسی نمی‌تواند تحمل کند.

به نظر می‌رسد بخش دیگری از این فاصله مربوط به ضعف واقعی عملکرد در نتیجه رعایت نکردن کامل استانداردهای حسابرسی است. برای رعایت استانداردهای حسابرسی علاوه‌بر برنامه‌ها و دستورالعمل‌های مناسب حسابرسی، وجود یک تیم حسابرسی با ساختار مناسب بسیار مهم است که در هر دو زمینه، در ایران مشکل جدی داریم. حق‌الزحمه پایین خدمات حسابرسی و رقابت‌های نابجای بعضی موسسات در کاهش این حق‌الزحمه ناچیز یک عامل بازدارنده برای تقویت ساختار نیروی انسانی و روش‌های حسابرسی است. علاوه‌بر این، هزینه این اصلاحات سنگین است که از عهده موسسات کوچک برنمی‌آید و باید گام‌های لازم برای تشکیل موسسات بزرگ‌تر برداشته شود.

در وضعیت موجود، توجه بیشتر حسابرسان به استاندارد حسابرسی شماره ۲۴ «مسوولیت حسابرس در ارتباط با تقلب و اشتباه، در حسابرسی صورت‌های مالی» می‌تواند باعث بهبود عملکرد حسابرسی شود.

براساس این استاندارد، مسوولیت اصلی پیشگیری و کشف تقلب و اشتباه با مدیریت واحد مورد رسیدگی است، مدیریت برای این کار باید فرهنگ درستکاری و ارزش‌های اخلاقی را تقویت کند و کنترل‌های داخلی مناسبی را برقرار نماید.

اما در همین استاندارد آمده است که حسابرسی انجام‌شده طبق استاندارد‌های حسابرسی به گونه‌ای طراحی می‌شود که از نبود تحریف با اهمیت ناشی از تقلب یا اشتباه در صورت‌های مالی اطمینان معقول به دست آید.

اگرچه وظیفه اصلی برعهده مدیریت است، اما مسوولیت حسابرسان نیز در این زمینه سنگین است، کارگروه کنترل کیفیت جامعه حسابداران رسمی ایران باید در بررسی پرونده‌های حسابرسی بررعایت این استاندارد تاکید بیشتری داشته باشد.

فاصله انتظارات در زمینه کشف تقلب در شرایط کنونی بسیار حساس است و باید از طریق بهبود عملکرد حسابرسان و اطلاع‌رسانی کافی برای تصحیح انتظارات نابجا تلاش شود تا این فاصله کاهش یابد.