لقمان پاکروان

بخش اول

حسابرسی اخلاقی تعیین کننده ثبات درونی و بیرونی در ارزش‌های بنیادین سازمان است و حسابرسی اخلاقی از درون سازمان با بررسی و بازنگری در مستندات، فرآیندها و کارکنان شروع می‌شود. سپس یافته‌های حسابرسی با گروه ذینفعان سازمان به منظور حصول اطمینان از اینکه بنیان ارزش‌ها، باورهای آنان و یا حداقل، مورد قبول آنهاست مورد آزمون قرار می‌گیرد و در پایان نتایج بدست آمده از حسابرسی انجام شده اطلاعات مهم مدیریتی هستند که می‌توانند در تهیه گزارش عملکرد اجتماعی و اخلاقی سازمان یا به عنوان قسمتی از گزارش سالانه مدیریت و یا مکمل آن بکار گرفته شود.

۱. حسابرسی اخلاقی

حسابرسی اخلاقی یک تکنولوژی جدید است که در موسسه اروپایی اخلاق کسب و کار (EIBE) دانشکده بازرگانی هلند، دانشگاه نیجرودی (Nijenrode) طراحی و خلق شده است. هیچ چیز جدید در مورد رفتار اخلاقی در کسب و کار یا برنامه‌های طراحی شده به منظور بهبود و رسمیت بخشیدن به یک رویکرد اخلاقی در تصمیم‌گیری در شرکت‌ها وجود ندارد. در ایالات متحده آمریکا، به ویژه در سال‌های اخیر بسیاری از شرکت‌ها یکی از مدیران ارشد خود را با مسوولیت مشخص برای ترویج رفتارهای اخلاقی در سطح شرکت گمارده‌اند. در اروپا، اگرچه در حال حاضر اینگونه انتصابات ممنوعیت ندارد و در برخی از شرکت‌ها بصورت استثنا اتفاق افتاده است اما بیشتر شرکت‌ها دارای کدهای اخلاقی و رفتاری و عملکردی هستند.

دلایل متعدد و گوناگونی برای ارزیابی و آزمون وضعیت اخلاقی شرکت‌ها وجود دارد. این دلایل شامل فشارهای اجتماعی بیرونی، مدیریت ریسک، التزام و تعهدات سهامداران و مشخص نمودن مبنایی برای اندازه‌گیری پیشرفت‌های آینده هستند. در برخی موارد نیز شرکت‌ها به دلیل شکست فاحش در اخلاقیات، که منجر به اقدامات پر هزینه قانونی یا وضع مقررات سختگیرانه‌تر از سوی دولت‌ها می‌شود به این آزمون تن می‌دهند. اما در اغلب موارد، شرکت‌ها به دلیل اهمیت، درست بودن و اینکه برای کسب و کار آنها منافع زیادی را به همراه خواهد داشت، به دنبال آن می‌روند.

به بیانی دیگر حسابرسی اخلاقی فرآیندی است که پایداری و ثبات داخلی و خارجی بنیان و مبنای ارزش‌های سازمان را اندازه‌گیری می‌کند. نکته کلیدی و مهم در ارتباط بودن این فرآیند با ارزش‌ها و به‌کارگیری رویکرد تمرکز بر ذی‌نفعان است. اهداف این فرآیند دارای دو بعد پاسخگویی و شفافیت در قبال ذی‌نفعان و اعمال کنترل‌های داخلی برای برآورده ساختن اهداف اخلاقی سازمان است.

مزایا و ارزش حسابرسی اخلاقی در این است که سازمان را قادر می‌سازد تا خود را از زوایای مختلف بررسی و ممیزی کند. این فرآیند دربر‌گیرنده و نشان‌دهنده پرونده اخلاقی سازمان است. سازمان‌ها به این وسیله اهمیت سوابق و پرونده‌های مالی برای سرمایه‌گذاران، خدمات و سرویس‌دهی برای مشتریان و پرونده‌ سازمان به عنوان کارفرما برای کارکنان فعلی و بالقوه خود را شناسایی و درک می‌کنند. یک پرونده اخلاقی تمام عواملی که بر حسن شهرت سازمان تاثیر می‌گذارند را با بررسی و ارزیابی روش‌هایی که سازمان کسب و کار خود را انجام می‌دهد، شناسایی، جمع‌آوری و در یک قالب ارائه می‌کند. با عکسبرداری و همچنین با در نظر گرفتن یک عکس از نظام ارزشی سازمان در هر نقطه از زمان می‌تواند:

۱. ارزش‌های واقعی عملیاتی در سازمان را شفاف سازد.

۲. مبنایی برای اندازه‌گیری بهبودهای آینده ارائه دهد.

۳. چگونگی پاسخگویی به توقعات و انتظارات اجتماعی از سازمان را که در حال حاضر بدون پاسخ مانده‌اند، می‌آموزد.

۴. فرصتی در اختیار ذی‌نفعان سازمان قرار می‌دهد که انتظارات خود از رفتار سازمان را شفاف و مشخص کند.

۵. نواحی خاص مشکل‌ساز درون سازمان را تعیین کند.

۶. مسائل و موضوعاتی را که باعث ایجاد انگیزه در کارکنان می‌شود، مشخص کند.

۷. زمینه‌های آسیب‌پذیری سازمان به ویژه در ارتباط با عدم شفافیت را مشخص کند.

۲. تجارت بین‌الملل

شرکت‌های چند‌ملیتی با مسائل خاصی در ارتباط با حسابرسی اخلاقی روبه رو هستند که دقیقا همین مسائل خاص می‌تواند حسابرسی اخلاقی را برای شرکت‌های چند ملیتی ارزشمند و مفید سازد. مدیران ارشد این شرکت‌ها به خوبی به این امر واقفند که تعامل با فرهنگ‌های مختلف، مشکلات پیچیده و مضاعفی برای کسب و کار برای آنها را به ارمغان می‌آورد. وقتی که به اصول و مبانی ارزشی متفاوت اجازه شکل‌گیری در فرهنگ‌های مختلف داده می‌شود مشکلات و مسائل به صورت فزاینده‌ای افزایش می‌یابند.

از دیگر مسائلی که بیشتر باعث نگرانی شرکت‌های چند ملیتی است موضوع فساد است به این ترتیب که چگونه می‌توان در کشورهایی که دست‌های پشت پرده فعالیت می‌کنند به کسب و کار پرداخت. ایالات متحده آمریکا این موضوع را از طریق قانون‌گذاران تحت عنوان فرمان «فعالیت‌های خارجی فاسد» به تصویب رسانده است. این قانون اشاره به ممنوعیت مشارکت شرکت‌های آمریکایی در این نوع فعالیت‌ها در معاملات خود با بخش دولتی در این‌گونه کشورها دارد. شاید بیشتر از هر چیز دیگری، این یک فضایی است که مدیران ارشد شرکت‌ها دوست داشته باشند خودشان را در معرض ارزیابی عمومی قرار دهند.

به این مفهوم که من به عنوان یک شخص چه احساسی خواهم داشت اگر رفتارهای من سرتیتر روزنامه‌های محلی زادگاه من باشد؟ چه احساسی خواهم داشت اگر خانواده من به این مسائل پی ببرند؟

شیوه‌های کسب و کار حقوق بشر از مسائلی است که نگرانی عمده‌ای را برای شرکت‌های چند ملیتی به همراه داشته است. بطوریکه برخی از شرکت‌ها با چشم‌پوشی از ارائه تولید سودآور، بدلیل عدم قبول شرایط و آمادگی برای کار با حکومت‌های حاکم از فضای کسب و کار کشورها خارج می‌شوند. مانند شرکت لی‌وایز استراوس (Levis Strauss) که از کشور چین خارج شد. برخی از شرکت‌ها بدلیل عدم قبول نژادپرستی و همکاری با آن از آفریقای جنوبی خارج شدند، برخی دیگر بر این باور بودند که می‌توانند سرمشق باشند و برای مردم سیاه‌پوست آنجا فرصت و امکان کار کردن را مهیا کردند که در غیر این صورت برای آنان این موقعیت پیش نمی‌آمد که امکان کار کردن را داشته باشند. تظاهرات و خشم مصرف‌کنندگان ممکن است شرکت‌های تولیدی را در هند و تایلند مجبور به عدم استفاده و اخراج کارکنان خردسال (زیر سن قانونی) که بعنوان تعمیرکار در آن شرکت‌ها بکار اشتغال دارند، کند. حال آنکه ممکن است این کودکان برای بقا و زنده ماندن دست به کارهای دیگری بزنند.

توجه به این نکته ضروری است که شرکت‌ها به تنهایی قادر نیستند تمام پلیدی و زشتی‌های جامعه را به خوبی و درستی تبدیل کنند. بسیاری از تصمیم‌گیری‌هایی که شرکت‌ها مجبور به گرفتن آنها هستند جواب‌های کاملا درست یا کاملا خوب ندارند. ولی آنچه مهم است این است که آنها باید یک چارچوب ارزشی منطقی و شفاف داشته باشند و این ارزش‌ها باید در همه مناطق و محدوده‌های فعالیت شرکت یکسان و ثابت باشند. اگر یک شرکت چند ملیتی خواهان این باشد که یافته‌های حسابرسی اخلاقی شرکت جامع بوده و زمینه‌های بالقوه آسیب‌پذیری از فشارهای مصرف‌کنندگان را شناسایی و مشخص کند، باید ارزش‌های خود را در تمامی مناطق عملیاتی کسب و کار خود مورد آزمون و ارزیابی قرار دهد.

۳. قدرت مصرف‌کنندگان

قدرت مصرف‌کنندگان به طور فزاینده‌ای در تعامل و رفتار شرکت‌ها نقش دارد. مکانیزم تحریم مدت‌هاست که بعنوان ابزاری برای نشان دادن اعتراضات سیاسی بکار می‌رود، برای چند سال تعداد قابل توجهی از مصرف‌کنندگان از خرید کالاهای تولیدی آفریقای جنوبی خودداری کردند. امروزه از حربه تحریم خرید از شرکت‌ها به منظور اعتراض بر علیه اقدامات خاص شرکت‌ها استفاده می‌شود. بعنوان مثال فروش شرکت نستله (Nestle) صدمات زیان‌باری را در پی اعتراض به نحوه فروش شیر کودک در جهان سوم توسط آن شرکت متحمل شد. شرکت نفتی شل مجبور شد برنامه‌های خود را درخصوص سکوی نفتی برنت اسپر (Brent Spar) بدلیل خودداری مصرف‌کنندگان آلمانی از خرید نفت شل (Shell)، تغییر دهد. یک نظرسنجی از ۳۰۰۰۰ مصرف کننده انگلیسی در سال ۱۹۹۵ نشان داد که از هر ۳ نفر، یک نفر تجربه تحریم فروشگاه‌ها و یا محصولات را بدلیل ملاحظات مربوط به استانداردهای اخلاقی دارد و ۶ نفر از ۱۰ نفر آماده و حاضر به انجام این کار در آینده هستند. تقریبا از هر ۳ نفر، ۲ نفر در مقایسه با ۵ سال گذشته، اهمیت بیشتری به مسائل و موضوعات اخلاقی می‌دادند.

امروزه گروه‌های مخالف در حال رشد به صورت حرفه‌ای‌تر و پر سر و صداتر از گذشته در جهت مقابله با رفتارها و عملکردهای غیراخلاقی شرکت‌ها و سازمان‌ها هستند. در گذشته ممکن بود رفتارها و عملکرد غیراخلاقی یک شرکت بوسیله کارکنان حرفه‌ای روابط عمومی آن شرکت با زیرکی، مخفی نگه داشته شود، حال آنکه امروزه احتمال اینکه افرادی از درون شرکت، هشدارهای لازم را به گروه‌های یادشده در این خصوص بدهند آنها نیز موفق به تبلیغات وسیع و روشنگری عمومی در این خصوص شوند، بسیار زیاد شده است. از مهم‌ترین مزایای حسابرسی اخلاقی کمک آن به شرکت برای تصویربرداری از محیط کسب و کار بمنظور شناسایی و مشخص کردن حوزه‌هایی است که بیشترین تاثیر را در برانگیختن و تحریک گروه‌های مخالف دارند و اینکه به شرکت این فرصت را می‌دهد که این گروه‌ها را برای همکاری در فرآیند تصمیم‌گیری تشویق و ترغیب کند و یا حداقل اینکه آنها را از موفقیت و وضعیت شرکت مطلع سازد. حسابرسی اخلاقی شرکت‌ها را قادر می‌سازد تا درک بهتری از این ارتباطات داشته باشند. تمامی این ارتباطات روابط مبتنی بر ارزش‌هایی مانند اعتماد، انتظار و تعاملات منصفانه هستند. درک این متغیرهای پویا و پی بردن به نقاط افتراق بین انتظارات و برداشت‌ها به شرکت امکان حفظ و نگهداری ارتباطات منسجم و قوی را می‌دهد.

۴. چارچوب مفهومی

برخلاف حسابرسی اجتماعی که اساسا درصدد اندازه‌گیری تاثیر اجتماعی شرکت بر روی محیط کسب و کار است، ممیزی اخلاقی از همان ابتدا به ارزش‌ها پیوند خورده است. ممیزی اخلاقی شرایط و جو اخلاقی شرکت را از طریق تحلیل ارزش‌هایی که اقدامات شرکت بر مبنای آنها صورت پذیرفته و ارزیابی و آزمون کیفیت اخلاقی این اقدامات در تقابل با ارزش‌هایی که باید رعایت می‌شدند، اندازه‌گیری می‌کند.

از آنجا که ارزش‌های هر فرد زیربنای رفتارهای اخلاقی وی را شکل می‌دهد اگر شرکتی قصد دارد در تمامی سطوح سازمان رفتار اخلاقی داشته باشد، هم راستا سازی ارزش‌های نیروی انسانی آن بسیار مهم می‌شود. این مساله‌ شفافیت و روشنگری سازمان درخصوص ارزش‌های خود و ثبات در آنها را می‌طلبد. علاوه بر آن اگر شرکتی قصد برقراری ارتباطات مثبتی بر اعتماد با ذینفعان خود دارد، آنها باید ارزش‌هایی که سازمان، خود را ملزم و مقید به آنها می‌داند، را بدانند تا اطمینان حاصل کنند که اقدامات و فعالیت‌های سازمان در آینده چه خواهد بود.

بنابراین، ارزش‌هایی که سازمان در صدد نهادینه سازی و بکارگیری آنها در فعالیت کسب و کار خود هستند باید صریح، شفاف و ساده باشند، اگر چه مشخص و تعیین کردن اینکه ارزش‌های غالب در سازمان کدامند و یا چه باید باشند، کار ساده‌ای نیست. بنابراین، حسابرسی اخلاقی در مرکز سازمان قرار دارد. بدین معنی که ارزش‌های سازمان باید در تمامی سطوح سازمان شناسایی شوند، بجای اینکه از بیرون و یا توسط مدیریت ارشد به سازمان دیکته شوند. این ارزش‌ها به نوعی به نظر مردم درخصوص موضوعاتی از قبیل احترام، عدالت و مسوولیت مرتبط هستند و تا حدودی از حقوق و منافع ذینفعان سازمان نشأت می‌گیرند. خلاصه اینکه سازمان باید مجموعه ارزش‌های بنیادین خود را فرموله و کلاسه‌بندی کند.

ادامه دارد...