دکتر جواد بستانیان *

در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، سود تقسیمی یکی از معیارهای اصلی است که سرمایه‌گذاران آگاه حاضر در بازار سرمایه، بر مبنای آن نسبت به خرید، نگهداری یا فروش سهام تصمیم می‌گیرند. سود تقسیمی آن بخش از سود قابل‌تقسیم است که با تصمیم مجمع عمومی عادی صاحبان سهام بین سهامداران تقسیم می‌شود و هیات‌مدیره شرکت مکلف می‌شود حداکثر تا هشت ماه پس از تاریخ مجمع عمومی آن را به سهامداران پرداخت کند.

سود ویژه سال به اضافه سود قابل‌تقسیم منتقل شده از سال‌های قبل (سود انباشته) و پس از کسر اندوخته‌ها، سود قابل‌تقسیم را تشکیل می‌دهند و سود تقسیمی بخشی از سود قابل‌تقسیم است. فعالان بازار سرمایه باید با استفاده از اطلاعات منتشر شده، چرایی تقسیم سود به میزانی کمتر از سود قابل‌تقسیم سال یا برعکس، دلیل تقسیم بخشی از سود انباشته سال‌های قبل را علاوه بر سود قابل‌تقسیم سال، تحلیل کنند. این کار در موارد زیادی به این دلیل انجام می‌شود که سود تقسیمی روندی هموار داشته باشد و نوسانات سود قابل‌تقسیم سال‌های مختلف و در شرایط اقتصادی گوناگون با این روش خنثی می‌شود.

چنانچه در بندهای تعدیلی گزارش حسابرسان، سود ویژه سال یا سود قابل‌تقسیم انباشته مورد خدشه واقع شود، افراد حاضر در بازار سرمایه باید آن تعدیلات را در محاسبات تحلیلی خود لحاظ کنند. باید دانست خودداری از تعدیل حساب‌ها بر اساس نتایج حاصل از رسیدگی حسابرسان در شرایط عادی و در اغلب کشورها معمول نیست.

شرکت‌ها حاضر نیستند بر مبلغ سودی که خود محاسبه کرده‌اند، اصرار و تاکید کنند و بپذیرند که تعدیل مورد نیاز برای انطباق سود با مفاد استانداردهای حسابداری - که از جمله به منظور مقایسه‌پذیر شدن صورت‌های مالی وضع می‌شوند - در گزارش حسابرس مستقل شرکت مطرح شود. بنابراین سودی قابل اتکا و تقسیم‌پذیر است که مطابق با استانداردهای حسابداری باشد و در گزارش حسابرس مستقل خدشه‌ای به آن وارد نشده باشد.

ماده ۲۴۰ اصلاحیه قانون تجارت نیز تاکید دارد که مجمع عمومی پس از تصویب حساب‌های سال مالی و احراز این‌که سود قابل‌تقسیم وجود دارد، مبلغی از آن را که باید بین صاحبان سهام تقسیم شود، تعیین خواهد کرد و در ادامه حکم کرده است که هر سودی که بدون رعایت قانون تجارت تقسیم شود، منافع موهوم تلقی خواهد شد و در ماده ۲۵۸ برای رییس و اعضای هیات‌مدیره و مدیرعامل شرکتی که به استناد صورت‌های مالی تحریف شده، منافع موهومی را بین صاحبان سهام تقسیم کرده باشد، مجازات حبس تادیبی از یک تا سه سال در نظر‌گرفته است.

سود ممکن است به صورت نقدی و از راه انجام معاملات تجاری و عملیاتی ایجاد شود. سود حاصل از خرید، تولید و فروش یا سود حاصل از ارائه خدمات از جمله این‌گونه سودها است. برخی از سودها ممکن است بر نقدینگی شرکت نیفزاید. به طور مثال سود حاصل از ارزیابی سرمایه‌گذاری‌ها به ارزش بازار در تاریخ ترازنامه، موجب افزوده شدن نقدینگی شرکت نمی‌شود.

سود همان‌گونه که ممکن است از محل درآمدهای عملیاتی به دست آید، ممکن است از محل فعالیت‌ها و درآمدهای غیرعملیاتی حاصل شود.

درآمدهای غیرعملیاتی مثلا از محل فروش دارایی‌های ثابت یا سرمایه‌گذاری‌های غیرعملیاتی، علاوه بر آنکه در ازای کاهش ثروت شرکت شناسایی می‌شود، ممکن است جنبه مستمر نداشته باشد و بنابراین از این دیدگاه باید با دقت به آن نگریست. دقت نکردن به اثر سود غیرعملیاتی بر سود قابل‌تقسیم ممکن است موجب ایجاد انتظارات گمراه‌کننده از درآمد و در نتیجه قیمت سهام شرکت شود.

سود نقدی حاصل از فعالیت‌های عملیاتی نیز به دو بخش تقسیم می‌شود. بخشی از سود باید برای حفظ سرمایه‌های فیزیکی شرکت نگهداری شود.

به عنوان نمونه، اگر ارزش مواد اولیه شرکت در طول یکسال پانزده‌درصد افزایش یابد، در حقیقت معادل پانزده‌درصد ارزش مواد اولیه موجود در ابتدای سال یا میانگین ارزش مواد اولیه موجود طی سال باید به منظور جبران افزایش ارزش مواد اولیه، جداگانه مورد توجه قرار گیرد و سود مازاد بر آن مبلغ، سود نقدی واقعی قابل‌تقسیم شرکت است، برای مثال، اگر شرکتی تولید‌کننده محصولی باشد که بهای مواد اولیه آن طی یک سال افزایش یابد و بهای محصول آن شرکت نیز به تبع آن زیاد شود، بخشی از سود ویژه را که برای نگهداری مواد اولیه به میزان موجودی اول سال لازم است، نباید قابل‌تقسیم فرض کرد، زیرا در صورت تقسیم آن مابه‌التفاوت به عنوان سود، قدرت تولید و در نتیجه فعالیت و سود آوری شرکت در آینده کاهش می‌یابد.

بخش دوم سود نقدی یعنی سود نقدی پس از کسر منابع مورد نیاز برای حفظ دارایی‌های فیزیکی شرکت، سود نقدی مازاد است که در صورت تقسیم آن، خالص دارایی‌های واقعی شرکت، کمتر از خالص دارایی‌های آن در اول سال نخواهد شد و به آن سود اقتصادی می‌گویند.

*حسابدار رسمی