سارا سام‌خانی *

یکی از موضوعاتی که امروزه در معاملات بورس نقش تعیین‌کننده‌ای دارد، چگونگی رفتار افراد در این معاملات است. اهمیت مطالعه رفتار در بحث‌های مالی را می‌توان با توجه به تعریف «مرتون» در این حوزه بیشتر تبیین کرد. مرتون بیان می‌کند که «اساس و مرکز نظریه مالی عبارت است از مطالعه رفتار عوامل در نحوه تخصیص و آرایش منابع، از نظر زمانی و مکانی و در یک محیط نامطمئن. زمان و عدم اطمینان دو عامل کلیدی هستند که رفتار مالی را تحت تاثیر قرار می‌دهند.» در این تعریف همان‌گونه که مشاهده می‌شود، عامل اصلی، رفتار است. رفتار عوامل و رفتار مالی. تعریف‌های دیگری نیز از این مالیه رفتاری توسط صاحبنظران دیگر در این حوزه بیان شده است که اتفاق نظرهای قابل توجهی در آن‌ها دیده می‌شود. «لیتنر»، «مالیه رفتاری» را به صورت «مطالعه نحوه تفسیر و عکس‌العمل انسان‌ها به اطلاعات، به منظور اخذ تصمیمات آگاهانه» تعریف می‌کند. «تالر» معتقد است که مالیه رفتاری نوعی مالی روشنفکرانه است که مدعی است که «گاهی اوقات برای یافتن راه‌حل‌هایی در پاسخ به معماهای تجربی، لازم است این احتمال را بدهیم که برخی از عوامل در اقتصاد، به طور کاملا عقلایی عمل نمی‌کنند.»در یک جمع‌بندی می‌توان چنین اذعان داشت که در بحث‌های مالیه رفتاری، ویژگی‌های رفتاری که بر تصمیم‌گیری‌های افراد موثرند، مورد بررسی قرار می‌گیرند. این ویژگی‌ها «تورش‌های رفتاری» نامیده می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• فرا اعتمادی یا اعتماد بیش از حد: اعتقاد بی‌اساس افراد در مورد توانایی‌های شناختی و قضاوت‌های خود.

• نماگری: طبقه‌بندی موضوعات و تفکرات براساس تجربیات مرتبط/ قیاس‌پذیر گذشته.

• اتکا و تعدیل: شکل گیری فرآیند تخمین بر مبنای یک رقم اولیه ذهنی «نقطه اتکاء».

• سازگار‌گرایی: واکنش افراد در مقابل اطلاعات جدیدی که با ادراک قبلی آنها در تعارض است.

• آشنا‌گرایی: برآورد احتمال وقوع یک پیامد براساس میزان شیوع یا رواج آن در زندگی و تجربیات فرد.

• خود اسنادی:‌‌ گرایش افراد در نسبت دادن موفقیت‌هایشان به ویژگی‌های ذاتی خود مانند استعداد یا بصیرت و انتساب شکست‌ها به عوامل بیرونی، مثل بدشانسی.

• توان پنداری: تصور توان کنترل یا تاثیرگذاری بر پیامدها.

• دیرپذیری: تمسک به دیدگاه‌ها یا پیش‌بینی‌های قبلی و نادیده‌گرفتن اطلاعات جدید.

• ابهام‌گریزی: عدم تمایل به پذیرش ریسک در مواجهه با توزیع احتمالات نامعلوم.

• داشته بیش‌‌نگری: قایل بودن ارزش بیشتر برای دارایی‌های در تملک فرد، در مقایسه با زمانی که آن دارایی مایملک وی نیست.

• کوتاه نگری:‌گرایش به خرج کردن امروز به جای پس‌انداز برای فردا.

• بهینه‌بینی: تمایل به بهتر دیدن پدیده‌ها نسبت به آنچه که هست.

• حساب‌انگاری: تمایل افراد به کدگذاری، طبقه‌بندی و ارزیابی پیامدهای اقتصادی از طریق‌گروه‌بندی آنها در مجموعه‌ای از حساب‌های ذهنی.

• باورگرایی: تاکید بر ایده‌هایی که موید باورهای فرد است و نادیده‌گرفتن آنچه با نظر او در تضاد است.

• رویدادگرایی: تصور افراد به قابل پیش‌بینی بودن رویدادها پس از وقوع.

• زیان‌گریزی: تمایل افراد به پرهیز از زیان، نسبت به کشش آن‌ها به کسب سود.

• تازه‌گرایی: تمرکز بیشتر بر رویدادها و مشاهدات اخیر، نسبت به رویدادهای گذشته.

• پشیمان‌گریزی: پرهیز از اقدام به دلیل ترس از احساس ندامت نسبت به نتایج احتمالی نامطلوب.

• شکل‌گرایی: واکنش متفاوت به یک موقعیت یا موضوع بر اساس نحوه (شکل) ارائه آن.

• دگرگون‌گریزی: تمایل افراد به حفظ وضع موجود.

که در واقع این تورش‌های رفتاری نوعی ‌گرته‌برداری از خطاهای ادراکی هستند.

اثر فرا اعتمادی یکی از این تورش‌ها و از اصلی‌ترین دلایل ایجاد حباب‌های مالی است. بررسی این ویژگی رفتاری بر میزان ریسک‌پذیری افراد شرکت‌کننده در معاملات بورس می‌تواند پیش‌بینی‌های صحیح‌تری را در خصوص معاملات در این حوزه تبیین کند.

فرا اعتمادی

در مالی رفتاری تورش‌های زیادی شناسایی شده‌اند که بر مبنای آن‌ها می‌توان رفتار افراد را در بازارهای مالی توصیف و تبیین نمود. یکی از این تورش‌ها فرا اعتمادی یا اعتماد بیش از حد است.

در متون روانشناسی تعریف دقیقی از فرااعتمادی وجود ندارد. در یک جمع‌بندی در خصوص این تورش، می‌توان چنین اذعان داشت که فرااعتمادی خود را به اشکال متفاوت بروز خواهد داد. عدم برازش صحیح، اثر استنباط بالاتر از میانگین، توهم کنترل و خوش‌بینی غیر‌واقع‌بینانه. در ادامه هر یک از این شکل‌ها توضیح داده خواهند شد.عدم برازش صحیح: بررسی‌ها نشان می‌دهد که افراد عموما توزیع احتمال بسته‌ای را برای وقوع پدیده‌ها در نظر می‌گیرند. به عنوان مثال، بررسی‌هایی که در آن‌ها از افراد خواسته شده که بازه‌ اطمینان ۹۰‌درصد ی برای مقداری نامشخص ارائه دهند، احتمال اینکه مقدار صحیح خارج از بازه‌ اطمینان قرار گیرد، بیش از ۱۰‌درصد خواهد بود. بررسی‌های دیگر میزان برازش قضاوت‌های احتمالی افراد را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این بررسی‌ها از افراد خواسته می‌شود که به سوالات دو گزینه‌ای پاسخ دهند و سپس از آن‌ها در مورد میزان احتمال درست بودن جواب‌هایشان پرسیده شده است. در همه‌ سوالات احتمال درست بودن پایین‌تر از احتمال عنوان شده توسط افراد بوده است. در زمینه فرااعتمادی نظرات متفاوتی وجود دارد که این مقوله را وابسته به حوزه یا حیطه مورد بررسی قلمداد می‌کنند یا حتی آن را یک توهم آماری می‌دانند.‌گرچه این بررسی‌ها نشان می‌دهد افراد در مورد مقادیر غیر قطعی توزیع احتمال‌های نسبتا بسته‌ای را پیشنهاد می‌کنند. این نتایج در خصوص قضاوت‌های دشوار بیشتر نمود پیدا می‌کند.

اثر استنباط بالاتر از میانگین

افراد معمولا تصور می‌کنند بالاتر از میانگین قرار دارند. بررسی‌ها در این خصوص نشان می‌دهد که افراد معمولا دید مثبت غیر واقع بینانه‌ای در مورد خودشان دارند. افراد ویژگی‌های مثبت و مهارت‌های خود را غالبا بیشتر از دیگران تصور می‌کنند.

توهم کنترل و خوش‌بینی غیر‌واقع‌بینانه

توهم کنترل به حالتی گفته می‌شود که در آن فرد میزان احتمال موفقیت خود را به صورت نادرستی بالاتر از میزان احتمال عینی موجود برآورد می‌کند و انتظار دارد. خوش‌بینی غیر واقع بینانه نیز مفهومی شبیه به توهم کنترل است که در مورد رویدادها در آینده در نظر‌گرفته می‌شود. البته در ادبیات روانشناسی تعریف دقیقی از توهم کنترل ارائه نشده است. بیشتر بررسی‌ها در این زمینه میزان تاثیر متغیرهای مختلف مانند انتخاب‌ها، توالی خروجی‌ها، آشنایی با وظایف و کارها یا مشارکت فعال را بر روی توهم کنترل را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. برخی از محققان نشان داده‌اند که بررسی‌ها انجام شده در این زمینه میزان و درجه‌ کنترل را مورد سنجش قرار نمی‌دهند و به جای آن توانایی پیش‌بینی و یا قضاوت افراد را با توجه به اقتضائات اندازه‌گیری می‌کنند. بر همین اساس شاید عبارت «قضاوت موهوم» بهتر بتواند مفهوم توهم کنترل را به صورت عملیاتی نشان دهد.ارتباط بین جنبه‌های مختلف فرا اعتمادی و میزان آن در افراد مختلف، از نظر محققان در این حوزه محل تردید است. برخی این ارتباط را در برخی شرایط خاص برقرار می‌داند و برخی نیز منکر هر گونه ارتباط منطقی بین این مفاهیم می‌شوند. به هر حال در اکثر بررسی‌های انجام شده در این مورد، محرک‌ها و عواملی را مورد شناسایی قرار می‌دهند که فرا اعتمادی را ایجاد می‌کنند و به دنبال بررسی شرایطی برای کاهش آن هستند.در بسیاری موارد اطلاع سرمایه‌گذاران حقیقی از وجود چنین تورش‌های رفتاری ای به او کمک می‌کند تا در حد زیادی بر اثر این تورش‌ها فائق آید. در بازار بورس ایران تحقیقات فراوانی برای سنجش شدت این تورش‌ها انجام نشده است و به نظر می‌رسد توجه به این دسته از تحقیقات بسیار ضروری باشد.

کارشناس ارشد mba دانشگاه تهران*