غلامحسین دوانی*
فساد مالی و پولشویی زائیده نظام سرمایه‌داری جهانی است بنابراین به عنوان یک پدیده فرا مالی مورد مناقشه قرار دارد.

از آنجا که فساد دایره وسیعی از فعالیت‌های جامعه را در بر می‌گیرد از دیدگاه‌های مختلفی می‌تواند مورد بحث و مناقشه قرار گیرد، اما از دیدگاه حسابرسان عملکرد فساد آمیز، آثار زیر را به دنبال خواهد داشت:
• هر‌گونه فساد مالی به نوعی صورت‌های مالی را تحت‌شعاع قرار خواهد داد.
• فساد مالی بر خلاف پولشویی که تاثیری در صورت‌های مالی ندارد یکی از اقلام ترازنامه یا سود و زیان را تحت تاثیر قرار می‌دهد (حسابرسی مالی)
• فساد مالی باعث خواهد شد که عملکرد مدیران و شرکت‌ها به درستی ارزیابی نشود (حسابرسی عملکرد)
• فساد مالی باعث خواهد شد که درآمد مشمول مالیات به درستی مشخص نشود (حسابرسی مالیات)
• فساد مالی باعث خواهد شد که حقوق برخی سهامداران به نفع برخی سهامداران دیگر ضایع شود (وظایف بازرس قانونی)
• فساد مالی برخی حقوق اجتماعی شهروندان را مورد تعرض قرار می‌دهد (مسوولیت اجتماعی حسابرسان)
• فساد مالی می‌تواند استقلال حسابرسان را نیز مخدوش سازد
چه عواملی بستر مناسبات فسادانگیز می‌شوند؟
بررسی عملکردی فساد نشان می‌دهد که چند عامل باعث رخنه فساد در جامعه و به ویژه در محدوده عملکرد مالی می‌شوند. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:
• تمایل شدید در استفاده از پول نقد در معاملات
• نبود ضمانت‌ اجرایی در زمینه ارائه اسناد و صورت‌های مالی توسط کلیه واحدهای تجاری
• فقدان کارکنان با تجربه و صادق
• فقدان نظام شایسته‌سالاری در گزینش مقامات و کارکنان ارشد دولتی
• نبود بازرسان برجسته اقتصادی برای نظارت بر فعالیت واحدها
• نهادینه شدن فساد و اختلاس در ارکان نظام
• نبود ساز و کار حسابرسی مناسب دارای ضمانت‌ اجرایی
راهکارهای اجرایی مبارزه با فساد مالی
فساد پدیده‌ای نیست که بتوان تنها از طریق حسابرسی و شفاف‌سازی به مقابله با آن برخاست، اما اجرای مجموعه‌ای از روش‌ها و راهکارهای اجتماعی، اقتصادی و حسابرسی می‌تواند بستر مناسبات فساد را خشک سازد یا محدوده عملیات آنرا به حداقل رساند. به‌ نظر می‌رسد در یافتن راهکارهای مبارزه با فساد باید از دو منظر مسوولان و حسابرسان به این قضیه نگریست. جدول ذیل راهکارهای اجرایی و مالی مبارزه با فساد را از دیدگاه دولتمردان و حسابرسان نشان می‌دهد:

بررسی‌های به عمل آمده توسط سازمان جهانی شفاف‌سازی نشان می‌دهد که معادله ذیل در مورد فساد حاکمیت دارد:
میزان پاسخگویی - استبداد + انحصار = فساد مالی
C= (Corruption) = M (Monopoly) + D (Despotism) - (Accountability
این معادله نشان می‌دهد که هر چه D و A افزایش یابند C کمتر می‌شود و برعکس. همچنین رابطه M و C یک رابطه مستقیم است یعنی با افزایش انحصار درجه فساد بیشتر و با کاهش انحصار درجه فساد در جامعه کمتر خواهد شد.
وظایف حسابرسان در مبارزه با فساد مالی
انجمن حسابداران خبره انگلستان (ICAEW) و انجمن حسابداران امریکا (CPA) طی رهنمودهای خاصی وظایف ذیل را برای حسابرسان مستقل در مورد مبارزه با فساد مالی بر شمرده‌اند:
• بررسی معاملات مشکوک
• شناسایی معاملاتی که اهداف رشوه‌خواری برای مقامات دولتی دارد.
• آموزش‌های کاربردی خاص برای مبارزه با فساد مالی.
• کشف پرداخت‌های نامشروع.
• بررسی روابط استخدامی افراد مشکوک که ممکن است به آنها پرداخت صورت گیرد،اما در شرکت خدمتی ارائه ندهند و یا احکام مشاورین.
تجربه یک‌صد ساله اخیر حسابرسی در جهان و تجربه دو دهه اخیر حسابرسان کشور، نمونه‌های زیر را از جمله موارد بارز فساد مالی که در صورت‌های مالی منعکس می‌شود بر‌شمرده است:
• کاهش غیرمترقبه حساب‌های دریافتنی از طریق سوخت مطالبات و دریافت مطالبات خارج از صورت‌های مالی.
• دریافت صورت‌حساب‌های غیرواقعی
(Over invoice) و خروج پول از شرکت و زد و بند مقامات با فروشندگان.
• واگذاری مناقصات بدون تشریفات مناقصه یا با ترک مناقصه برخلاف روش‌های مرسوم و متداول قانونی و یا واگذاری مناقصات با زد و بند قبلی.
• تعدیل مبلغ قراردادها حین انجام کار یا پس از انجام کار به طوری که مبلغ تعدیل درصدی از کل کار را تشکیل دهد و مثلا مبلغ تعدیل + مبلغ اولیه قرارداد از مبلغ پیشنهادی نفر دوم بیشتر شده باشد.
• خرید اجناس به قیمتی بیشتر از قیمت عادلانه بازار.
• فروش کالا و خدمات به قیمتی کمتر از قیمت عادلانه بازار.
• واگذاری امکانات و منابع مالی شرکت به سایر اشخاص غیرمرتبط با فعالیت‌های شرکت
• پرداخت وجه از شرکت به اشخاص یا نهادهایی که در ارتباط با فعالیت شرکت نیستند.
• خرید سهام به قیمت بالا و بلافاصله یا مدت کمی بعد از فروش آن به قیمت کمتر یا برعکس.
• واگذاری امتیاز فروش کالا و یا اعطای نمایندگی انحصاری به افراد خاص.
[معمولا چک‌های این‌گونه نمایندگی‌ها در موعد مقرر وصول نمی‌شود یا در تاریخ چک، چک به حساب منظور نمی‌شود (استمهال انحصاری)]
موارد پیش‌گفته حکایت از ابعاد گسترده، سراسری و جهانی فساد مالی (مشتمل بر پولشویی) در جهان کنونی دارد. از آنجا که امر توسعه و آبادانی و رفاه اجتماعی مردم کشورهای جهان در گرو سلامت و امنیت اقتصادی است وظیفه حسابرسان در قبال مبارزه با فساد مالی در قالب مسوولیت‌های اجتماعی بسیار با اهمیت است. به طوری که بیشتر دولت‌های بزرگ جهان حسابرسان را به عنوان اولین نهادهای مبارزه با فساد مالی می‌شناسند، بنابراین حسابرسان امروز نمی‌توانند تنها به اظهارنظر حرفه‌ای در قالب استانداردهای خاص اکتفا کنند زیرا در قوانین ضد فساد مالی و ضد پولشویی، قصور از جانب حسابرسان در این مبارزه را هم مشمول جرائم قرار داده‌اند. در عرض سه چهار سال گذشته چند حادثه جهانی و چند واقعه داخلی اذهان عمومی و به ویژه جوامع حسابداری را تحت‌الشعاع قرار داده که یادآوری آن مناسبت این گزارش است.
حادثه شوم شرکت انرون و مضمحل شدن بزرگ‌ترین موسسه حسابرسی جهان (آرتورآندرسن)، تقلب در شرکت ورلدکام و افشای فساد مالی در شرکت پارمالات ایتالیایی، ورشکستگی بانک‌های معروف همچون لمان برادرز و سیتی بانک، پای حسابرسان را به این مهلکه باز کرده و برخی از مدیران ارشد حسابرسی موسسات بزرگ بین‌المللی بازداشت و محاکمه شده‌اند.
در ایران هم در چند سال گذشته افشای فساد مالی در برخی نهادهای مالی و پولی، صندوق‌های قرض‌الحسنه و فساد بانکی اخیر نمونه‌های بارزی هستند که به نوعی پای حسابرسان را به میان کشیده است، از این رو آشنایی اعضای جامعه حسابداران رسمی ایران و کارکنان موسسات حسابرسی با پدیده فساد مالی و راهکارهای مبارزه با آن الزامی است، به ویژه آنکه قانون ضد پولشویی و آیین‌نامه اجرایی آن منتشر و لازم‌الاجرا شده و حتما عارضه‌های آن می‌تواند گریبانگیر حسابرسان شود. به عنوان کلام آخر، مسوولیت حسابرسان در جهان کنونی بسی سنگین و التزام به آیین و رفتار حرفه‌ای به ویژه استقلال رای و بی‌طرفی از موارد موکدی است که باید به آن پای‌بند باشند تا بتوانند در مبارزه با فساد مالی و نقش و جایگاه مسوولیت اجتماعی خود موفق شوند.
فساد بر همه چیز اثر منفی می‌گذارد؛ در نتیجه فساد است که توسعه اقتصادی مختل می‌شود، سرمایه‌گذاران اعتماد خود را از دست می‌دهند، کارآفرینان با هزینه بیشتر و مخاطره بالاتری در کسب و کار روبه‌رو می‌شوند، رتبه‌بندی اعتباری کشور تنزل می‌کند، اعتبار اشخاص حرفه‌ای، تجاری و دولتی به میزان زیادی از دست می‌رود، و جامعه در سطحی وسیع حرمت خود را از دست می‌دهد و به حاکمیت قانون و نهادها به طور کلی بی‌اعتمادی می‌شود. چنین وضعی موجب کاهش سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی داخلی و خارجی می‌‌شود و ممکن است آثار منفی شدیدی بر توسعه اقتصادی و در نتیجه آن، افزایش ناملایمات اجتماعی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، بگذارد.
مبارزه بر علیه فساد باید به صورت عمومی و در همه سطوح جامعه صورت گیرد و نیازمند تعهد دولت و وجود چارچوبی استوار و یکپارچه شامل مجموعه‌ای از قوانین، مقررات، سیستم‌های کنترلی و معیارهای اخلاقی است که فساد را منع کند و جرایم سخت برای مرتکبان آن در نظر بگیرد. علاوه بر آن، قوانین باید از اشخاصی که به موجب وظیفه یا به حکم اخلاق با فساد مبارزه می‌کنند، حمایت کند.
حرفه حسابداری نمی‌تواند به تنهایی به این مبارزه بپردازد اما به عنوان عضوی از اعضای کل جامعه و واحدی مهم آماده است سهم خود را در این عرصه ادا کند. اگر زیرساخت‌های لازم و حمایت عمومی کافی وجود داشته باشد، حرفه حسابداری می‌تواند در کنار سایر حرفه‌ها و نهادهای تجاری، اعم از خصوصی و عمومی در مبارزه بر علیه فساد مشارکت کند.
درک این نکته که فساد چه اقداماتی را در برمی‌گیرد موضوعی مهم است زیرا فساد اشکال متفاوتی دارد؛ از رشوه، تقلب، پرداخت‌های غیرقانونی تا پولشویی، قاچاق و اشکال متعدد دیگری که اندیشه‌های مجرمانه می‌تواند خلق کند. فساد لزوما به وسیله پول انجام نمی‌شود و ممکن است به شکل حمایت و طرفداری و اعمال نفوذ هم بروز کند.
رشد اقتصادی، جهانی شدن و پیشرفت‌های جدید در فناوری موجب شده فساد در اشکال پیچیده‌ای که پیوسته در حال تغییر است ظاهر شود و در نتیجه هرگونه مبارزه با فساد باید با دامنه‌ای گسترده، با توجه به همه جوانب و به کارگیری همه امکانات، صورت گیرد.
در عرصه تجارت، مدیریت نقشی حساس در مبارزه بر علیه فساد دارد و تنظیم آهنگ عملیات در دست او است و ایجاد و تقویت سیستم‌های مناسب برای راهبری بنگاه را به عهده دارد. فساد در سیستم‌هایی که دارای کنترل‌های مناسب است و مدیریت سازمان از آن سیستم‌ها حمایت می‌کند و به خود اجازه نقض آنها را نمی‌دهد، نمی‌تواند به آسانی ریشه پیدا کند. این امر در مورد بخش دولتی نیز صادق است و در آنجا نیز آیین راهبری مشابهی باید پدید آید.
حسابداران به خاطر ویژگی‌های واقع‌گرایی، درستکاری، جامع‌نگری و همچنین خدمت به منافع عمومی، شهرتی دیرینه دارند. حسابداران در بخش خصوصی و دولتی مناصب مهمی را در اختیار دارند و همچنین به عنوان مشاوران و حسابرسان مستقل، جایگاه پراهمیتی را به خود اختصاص داده‌اند. گرچه وظیفه اصلی حسابداران و نقش قانونی آنان مبارزه با فساد نیست، اما سمت‌های حساس آنها در واحدهای اقتصادی و ویژگی‌های یاد شده و نقش آنها در حفظ منافع عمومی، جایگاه آنان را در تلاش‌های اجتماعی برای مبارزه با فساد برجسته می‌سازد.
آیین رفتار اخلاقی که همه حسابداران ملزوم به رعایت آنند، موجب می‌شود که حسابداران شاغل در حرفه، تجارت، صنعت و دولت، بالاترین استانداردهای واقع‌گرایی و مراقبت‌های حرفه‌ای را به کار برند. استانداردهای حسابرسی، حسابرسان را در برابر احتمال تقلب هشیار می‌سازد و از آنان می‌خواهد در برنامه‌ریزی حسابرسی چنین احتمالی را در نظر بگیرند و یافته‌های خود را به مدیریت گزارش کنند. آیین راهبری بنگاه و کنترل‌های مالی و دیگر کنترل‌های داخلی این اطمینان را پدید می‌آورد که حسابداران شاغل در واحدهای اقتصادی و بخش دولتی مسوولیت‌های خود در برخورد با فساد را با جدیت دنبال کنند. کنترل مدیریت از روشی که مدیریت امور بنگاه اقتصادی را اداره می‌کند، سرچشمه گرفته و در فرآیندهای مدیریتی جایگزین می‌شود. اجزای چهارچوب کنترل مدیریت به شرح زیر است:
• محیط مبادلاتی شامل ارزش‌های اخلاقی، صحت، سبک عملیاتی و رقابت است.
• هدف‌گذاری و تحلیل ریسک یا فرصت، شناسایی فرصت‌ها و ارزیابی دقیق فعالیت‌ها که مدیریت را برای اجتناب از ریسک‌های غیرضروری آماده می‌سازد.
• مباشرت و حسابدهی در مورد فعالیت‌های مرتبط با نظام اطلاعاتی در عملیات روزانه.
• بازخور عملیات کنترلی به وسیله تحقیقات مختلف، شاخص‌های عملکردی، حسابرسی داخلی و مستقل و همچنین ارزیابی اثربخشی کنترل.
• تجزیه و تحلیل عملیات کنترلی، به منظور بهینه‌سازی و روش‌های کنترلی.
جامعه حسابداران رسمی ایران برای گسترش دامنه مبارزه با فساد و اثربخش‌تر ساختن نقش حسابداران در این مبارزه حساس می‌تواند گام‌های مهمی بردارد و شایستگی حسابداران را در این امر مهم اجتماعی از طریق اعتبار بخشیدن یا اعتبار ندادن به صورت‌های مالی بنگاه‌ها و موسسات از طریق حسابرسی اصولی آشکار سازد.
*عضو انجمن بازرسان تقلب (CFE)
عضو انجمن حسابداران خبره آمریکا (NYSSCPA)