حسام ادیب
در میان ‌فلزات موجود در طبیعت، آهن بیش‌ترین مصرف را در جهان به خود اختصاص داده است. حدود ۹۵درصد تولید ‌فلزات در جهان مربوط به آهن بوده به طوری‌که تولید فولاد خام در سال ۲۰۰۶، بالغ بر ۳۷ برابر تولید آلومینیوم و ۷۳ برابر تولید مس تصفیه شده بوده است.

اهمیت آهن و فولاد در توسعه جهانی به قدری است که می‌توان گفت آهن بنیان تمدن امروزی را تشکیل می‌دهد.
فراوانی، قیمت پایین، قابلیت بازیافت، استحکام زیاد و همچنین قابلیت آلیاژسازی، ویژگی‌های متنوعی در کاربرد آن ایجاد کرده است. دامنه این تنوع از تولید سوزن و سنجاق تا کشتــی‌های عظیــم‌الجثـه و آسمان‌خراش‌ها گسترش دارد.
از آن‌جا که صنعت تولید فولاد از جمله صنایع به شدت سرمایه‌بر و نیازمند به تکنولوژی پیش‌رفته است و به دلیل تاثیر زیادی که بر روی توسعه صنعتی کشورها دارد، صنعت مادر نامیده‌ می‌شود.
طبق استانداردهای جهانی، تولید هر یک میلیون تن فولاد باعث اشتغال‌زایی مستقیم حدود هزار نفر خواهد شد. این در حالی است که به طور متوسط، به ازای هر یک نفر که به طور مستقیم در صنعت فولاد شاغل است، ۵/۳ نفر نیز در صنایع مرتبط با آن مشغول به کار خواهد شد.
2-1) امکان جایگزینی فولاد:
با وجود پیشرفت‌هایی که مخصوصا در ده سال اخیر در تولید فولادهای آلیاژی صورت گرفته است و با توجه به قیمت بسیار کم‌تر فولاد نسبت به رقبایی چون آلومینیوم، کامپوزیت‌ها و مواد حاصل از فن‌آوری نانو، امکان جایگزینی آن در سال‌های نزدیک، به خصوص برای کشورهای در حال توسعه‌ای چون ایران متصور نیست.
3-1) مصرف سرانه و اهمیت آن در سنجش رشد اقتصادی:
ایران، مانند تمام کشورهای در حال توسعه، ناگزیر به افزایش تولید فولاد است.
بطور کلی، افزایش مصرف سرانه فولاد، از شاخص‌های کلیدی سنجش رشد اقتصادی هر کشور است.
بانک جهانى نسبت ۸۵/۰‌درصد رشد اقتصادى را به ازاى یک‌درصد افزایش مصرف فولاد در جهان به‌عنوان یک نسبت طلایی تثبیت شده تا سال ۲۰۵۰ اعلام کرده است.
از طرفی، بر مبناى تحقیق مشترک یونیدو و دانشگاه هاروارد، بالا بودن نسبت نسل نوجوان و جوان (سنین بین 14 الی 32 سال) سبب بالا رفتن میزان نسبى مصرف فولاد در جهان می‌شود که دلیل آن، تامین امکانات مورد نیاز این نسل می‌باشد.
شایان ذکر است که میزان جمعیت ۱۵ الی ۲۴ ساله ایران با نسبت ۳/۲۵‌درصد از کل جمعیت، پس از زیمبابوه در رتبه دوم جهانى قرار دارد.
آمار منتشر‌شده از سوی World Steel (موسسه بین‌المللی آهن و فولاد) نشانگر آن است که مصرف سرانه محصولات فولادی در سال 2007 در ایران 3/292 کیلوگرم بوده است.
این در حالی است که مصرف سرانه محصولات فولادی در اتحادیه اروپا (۲۷ کشور) ۳۹۲ کیلوگرم، در آمریکای شمالی ۸/۳۱۷ کیلوگرم و در خاورمیانه ۶/۲۸۵ کیلوگرم بوده است.
در همین سال امارات با مصرف سرانه‌ای بالغ بر 342/2 کیلوگرم و قطر با 985 کیلوگرم بزرگتـــــرین مصرف‌کنندگان فولاد در سطح جهان بوده‌اند.
هرچند خوشبختانه مصرف سرانه فولاد در ایران از متوسط جهانی (۲/۱۹۴ کیلوگرم برای هر نفر) بالاتر است، اما فاصله آن با مصرف سرانه در کشورهای پیشرفته صنعتی، علی‌الخصوص تفاوت فاحش مصرف سرانه در ایران با کشورهای عربی هم‌جوار، ضرورت تلاش برای کاهش این فاصله را به خوبی نشان می‌دهد.
لازم به ذکر است ایران در دسته‌بندی‌ صورت گرفته توسط بانک جهانی در سال 2006، در گــروه دوم مصرف‌کنندگان فولاد که دارای درآمد سرانه بین 736 تا 2935‌دلار هستند و در کنار کشورهایی چون الجزایر، بلغارستان، چین، ترکیه، روسیه، مالزی و اردن قرار گرفته است.
۴-۱) تولید و مصرف فولاد در ایران:
نکته دیگری که ضرورت افزایش تولید فولاد در ایران را بیش از پیش پررنگ می‌کند افزایش روزافزون فاصله بین روند تولید و مصرف ظاهری فولاد (مصرف ظاهری مساوی است با تولید به علاوه واردات منهای صادرات) است.
لازم به ذکر است متوسط مصرف سالانه محصولات فولادی در ایران طی سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۷ حدود ۵/۱۲‌درصد رشد داشته است.
5-1) مزیت‌های نسبی ایران در صنعت فولاد:
از دیدگاه اقتصادی، طبق بررسی‌های موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در خصوص شاخص‌های رقابت‌پذیری صادراتی صنایع کشور، تولید محصولات اولیه آهن و فولاد، با کد، ISIC ۲۷۱۰ مزیت نسبـی آشکار شده مناسبی ندارد.
بر اساس این گزارش، در طول سال‌های 1999 تا 2003 میلادی، نرخ رشد متوسط مزیت نسبی آشکار شده، 7/15- بوده و رتبه آن در میان صنایع مختلف ایران جایگاهی بهتر از 89 نداشته است.
این در حالی است که تولید محصولات اولیه آهن و فولاد از دید شاخص‌های دیگر رقابت‌پذیری صادراتی صنایع کشور، از جمله تنوع محصول صادراتی و تنوع بازارهای صادراتی در وضعیت بهتری به سر برده و به ترتیب با نرخ رشد متوسط ۵/۲۳ و ۲۳‌درصد و رتبه متوسط ۱۴ و ۳ از جایگاه مناسب‌تری برخوردار بوده است.
h.adib@aut.ac.ir