تصمیمات اوپک بازار نفت را به کجا می‌برد؟

غلامعلی رحیمی- مهرزاد زمانی *
به دنبال اعلام کاهش تقاضای نفت خام در بزرگ‌ترین کشور مصرف‌کننده انرژی دنیا و تشدید نگرانی‌ها درباره کاهش رشد اقتصاد جهانی، بهای نفت خام در انتهای هفته گذشته مجددا کاهش یافت. قیمت‌های نفت خام در بازارهای جهانی در هفته منتهی به ۷نوامبر ابتدا روند صعودی را در پیش گرفته، ولی مجددا از ۵ نوامبر به شدت کاهش یافته و به ۳۲/۶۰دلار در هر بشکه در تاریخ ۶نوامبر رسید که کمترین قیمت از ماه مارس سال گذشته میلادی تاکنون به شمار می‌رود.

بر اساس گزارش سالانه آژانس‌ بین‌المللی انرژی، در حالی که قیمت نفت به شدت در حال کاهش است هزینه اجرای پروژه‌های صنعت نفت در دنیا بین دو تا سه برابر افزایش یافته و این مساله موجب کاهش سرمایه‌گذاری‌ها در پروژه‌های تولیدی شده است که ممکن است در درازمدت به زیان مصرف‌کنندگان نفت خام در دنیا منجر شود. در واقع یکی از آسیب‌های جدی تولیدکنندگان بزرگ نفت دنیا عدم سرمایه‌گذاری در این کشورها می‌باشد و این مساله موجب آسیب رسیدن به مصرف‌کنندگان در درازمدت خواهد شد. کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نفتی موجب کاهش تولید کشورهای غیراوپک نظیر روسیه، مکزیک و نروژ طی دو دهه آینده خواهد شد. عمر بالای چاه‌های نفتی موجود، موجب کاهش شدید نرخ تولید نفت در کشورهای غیراوپک می‌شود.
نرخ کاهش تولید نفت در جهان به طور میانگین به ۷/۶درصد می‌رسد که این رقم تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۶/۸درصد خواهد رسید. کاهش تولید غیراوپک به این معنا است که عربستان، ایران و عراق و سایر اعضای اوپک نقش بیشتری در تامین نفت مورد نیاز جهان خواهند داشت.
با توجه به روند کاهشی قیمت نفت، چشم‌انداز تولید و عرضه جهانی نفت کاملا ناامیدکننده بوده و منافع کشورهای مصرف‌کننده را با تهدید جدی روبه‌رو خواهد کرد. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، رشد تقاضا و کاهش تولید در میدان‌های نفتی موجود، شرکت‌های نفتی را ملزم می‌نماید که تا سال 2030 بیش از 64میلیون بشکه به ظرفیت تولید نفت خود بیافزایند. همچنین این گزارش می‌افزاید شرکت‌های نفتی جهان باید طی 22 سال آتی بیش از 350میلیارد دلار در پروژه‌های جدید نفت‌و‌گاز سرمایه‌گذاری کنند که بخش زیادی از این سرمایه‌گذاری نیز باید برای اکتشاف و توسعه منابع جدید نفتی هزینه شود. شرکت‌های نفتی طی سال‌های 2000 تا 2007 بیش از 390میلیارد دلار در این بخش سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
افزایش سرمایه‌گذاری کشورهای عمده مصرف‌کننده در حوزه‌های نفتی کشورهای در حال توسعه و دارنده نفت می‌تواند امنیت انرژی را در آینده افزایش دهد. با وجود تمرکز منابع نفت‌و‌گاز جهان در خاورمیانه و به ویژه حوزه خلیج فارس، نسبت سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز در این منطقه در قیاس با سایر نقاط جهان به ویژه آمریکای شمالی و دریای شمال ناچیز بوده است.
مروری بر روند گذشته سرمایه‌گذاری در اکتشاف و تولید نفت وگاز، این موضع را به خوبی نشان می‌دهد. میزان سرمایه‌گذاری سالانه جهانی در فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز، اکتشاف و تولید در فاصله سال‌های اوایل دهه 90 تا سال 2005 نزدیک به دو سوم میزان سرمایه‌گذاری سالانه در سال‌های 1980 و 1981 بوده است. با کاهش قیمت نفت در سال‌های نیمه دوم دهه 1980 این سرمایه‌گذاری به یک سوم سال‌های اول دهه 1980 کاهش یافت. در دهه 1990 سرمایه‌گذاری در نفت‌و‌گاز خاورمیانه و شمال آفریقا، در محدوده 3/5میلیارد دلار تا 9/8میلیارد دلار در سال 1999 در نوسان بوده است که به ترتیب 8 و 5/9درصد کل سرمایه‌گذاری در نفت‌و‌گاز در سطح جهان را تشکیل داده است. وجود ذخایر فراوان نفت‌و‌گاز در منطقه خاورمیانه ایجاب می‌نماید که کشورهای توسعه‌یافته برای تامین امنیت انرژی خود، سهم سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی و گازی این منطقه را افزایش دهند. همچنین بهینه‌سازی نظام تولید نفت خام در بازار جهانی نیازمند آن است که تولید در حوزه‌هایی متمرکز شود که اولا حداکثر ذخایر را دارا می‌باشند و ثانیا هزینه تولید در آنها پایین‌تر است. با احتساب هر دو معیار، خلیج فارس و به ویژه پنج کشور اصلی حوزه آن (ایران، عربستان، عراق، کویت و امارات)، برای سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری نفت خام به منظور افزایش ضریب امنیت انرژی، مناسب‌ترین مکان‌ها به شمار می‌روند.
بنابراین روند کاهشی اخیر قیمت‌های نفت خام طولانی نبوده و روند کنونی عرضه و تقاضای انرژی نیز چندان پایدار و باثبات نخواهد بود، چراکه شرایط کنونی اقتصاد جهانی موجب تاخیر یا توقف بسیاری از پروژه‌های نفت‌و‌گاز در سراسر جهان شده و موجب افت تولید نفت طی سال‌های آتی خواهد شد و به تبع آن قیمت نفت نیز افزایش خواهد یافت.
براساس آمار دبیرخانه سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) قیمت سبد نفتی اوپک از 92/59دلار در هر بشکه در 30اکتبر به 89/54دلار در هر بشکه در تاریخ 6 نوامبر کاهش یافته است.
طی این دوره قیمت سبد نفتی اوپک حدود ۴/۸درصد کاهش یافته و در پایین‌ترین سطوح خود قرار گرفت. میانگین بهای هر بشکه نفت خام صادراتی ایران نیز با یک دلار و ۴۳سنت کاهش نسبت به تاریخ ۴ نوامبر ۲۰۰۸، از بشکه‌ای ۵۸ دلار و ۲۲سنت به بشکه‌ای معادل ۵۶دلار و ۷۹ سنت رسید. براساس آمار و اطلاعات امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران، میانگین وزنی قیمت تقریبی هر بشکه نفت خام سبک ایران در روز ۸ نوامبر ۲۰۰۸ به ۵۷ دلار و ۸۲ سنت و میانگین وزنی هر بشکه نفت خام سنگین به ۵۵ دلار و ۶۱ سنت رسیده است. قیمت نفت خام سبک ایران در بازار آسیا ۵۷ دلار و ۷۲ سنت، در شمال غربی اروپا ۵۷ دلار، در بازار مدیترانه ۵۷دلار و ۲۴ سنت و در آفریقای جنوبی ۵۸دلار و ۳۴سنت گزارش شده است. همچنین هر بشکه نفت خام سنگین ایران در بازار آسیا با قیمت تقریبی ۵۵دلار و ۲۰ سنت، در شمال غربی اروپا ۵۵ دلار و ۱۳ سنت، در مدیترانه ۵۵دلار و ۴۴ سنت و در آفریقای جنوبی ۵۶دلار و ۴۹ سنت مورد معامله قرار گرفته است.
سبد نفت خام اوپک در بردارنده 13 نوع نفت خام اعضای این سازمان شامل مخلوط الجزایر، گریسول آنگولا، اورینته اکوادور، میناس اندونزی، ‌سنگین ایران، سبک بصره، صادراتی کویت، اس سیدر لیبی، ‌سبک «بونی» نیجریه، مارین قطر، سبک عربی عربستان سعودی، موربان امارات و بی.سی.اف 17 ونزوئلا است. برخی اعضای این سازمان اعلام نموده‌اند در صورت ادامه روند کاهشی بهای نفت، تولید خود را بار دیگر کاهش خواهند داد.
قیمت نفت خام WTI نیز در هفته منتهی به ۷ نوامبر ۲۰۰۸ ابتدا روند صعودی را در پیش گرفته و از ۲۲/۶۵ دلار در هر بشکه در ۳۰ اکتبر به بیش از ۷۰ دلار در هر بشکه در تاریخ ۴ نوامبر افزایش یافت، ولی مجددا از ۵ نوامبر به شدت کاهش یافته و به ۳۲/۶۰دلار در هر بشکه در تاریخ ۶ نوامبر رسیده است.
میزان ذخایر نفت خام آمریکا از 4/311 میلیون بشکه در تاریخ 17 اکتبر به بیش از 9/311 میلیون بشکه در تاریخ 24 اکتبر افزایش یافته است و این میزان تا تاریخ 31 اکتبر بدون تغییر باقی مانده است که حدودا معادل میزان مشابه سال قبل در تاریخ 2نوامبر 2007 می‌باشد. میزان این ذخایر بر حسب روز نیز از 6/22 روز در تاریخ 17 اکتبر به 5/21 روز در تاریخ 31 اکتبر کاهش یافته است که به میزان 7/0 روز بیشتر از میزان مشابه سال قبل می‌باشد.
تولید نفت‌خام آمریکا از ۶۳۰/۴میلیون بشکه در روز در تاریخ ۱۷ اکتبر به ۷۷۶/۴میلیون بشکه در روز در تاریخ ۳۱ اکتبر افزایش یافته است ولی با این حال حدود ۳۵۰هزار بشکه در روز از میزان مشابه سال قبل در تاریخ ۲ نوامبر ۲۰۰۷ کمتر می‌باشد. در همین زمان میزان واردات نفت‌خام آمریکا از ۴۰۰/۱۰میلیون بشکه در روز به ۹۷۲/۹میلیون بشکه در روز کاهش یافته است که به میزان ۳۱۶هزار بشکه در روز بیشتر از میزان مشابه سال قبل می‌باشد.
پیش‌بینی قیمت نفت‌خام WTI:
تصمیم اوپک برای کاهش تولید و همچنین سطح پایین ذخیره‌سازی‌های بنزین آمریکا باعث توقف و تا حدودی افزایش قیمت نفت در هفته گذشته شد. همچنین مشاهده می‌شود نوسانات نرخ دلار در مقابل یورو بر نوسان قیمت نفت اثرگذاشته به طوری که در هفته گذشته مشابهت زیادی در حرکت آنها ملاحظه شد. کاهش تولید نفت اوپک انتظار کاهش ذخیره‌سازی‌های نفت آمریکا را به همراه داشته، این در حالی است که آمار منتشره توسط دفتر اطلاعات انرژی آمریکا نشان داد سطح ذخیره‌سازی نفت هنوز روند کاهشی به خود نگرفته است، بنابراین قیمت نفت بار دیگر روند نزولی را در پیش گرفت.
جدول شماره 1 پیش‌بینی قیمت نفت خام WTI را برای هفته آتی نشان می‌دهد. بر مبنای عوامل بنیادی قیمت 60دلار در بشکه پیش‌بینی می‌شود.
جدول شماره ۲ محدوده‌های حمایت و مقاومت در روند قیمت نفت WTI را نشان می‌دهد.
در روند کاهشی قیمت 57دلار در هر بشکه سطح حمایتی است که مانع کاهش بیشتر و در روند افزایشی قیمت 67دلار مانع افزایش بیشتر است. بدین معنی که احتمال تغییر روند قیمت با نزدیک شدن به این سطوح قیمتی بسیار بالا است.
تحولات بازار گاز:
میزان ذخایر زیرزمینی گاز طبیعی آمریکا از 3347میلیارد فوت مکعب در تاریخ 17 اکتبر به 3393میلیارد فوت مکعب در تاریخ 24 اکتبر و 3405میلیارد فوت مکعب در تاریخ 31 اکتبر افزایش یافته است. یعنی طی دوره 31-24 اکتبر به میزان 12میلیارد فوت مکعب افزایش یافته و نسبت به متوسط 5 سال گذشته نیز به میزان 3/2درصد بالاتر می‌باشد.
قیمت‌های تک محموله گاز طبیعی در اکثر بازارهای آمریکا به میزان قابل توجهی دارای روند افزایشی بوده است. قیمت‌های تک محموله گاز طبیعی در هنری هاب در فاصله ۲۹اکتبر تا ۵ نوامبر ۲۰۰۸ به میزان ۳۶ سنت در هر میلیون بی‌تی‌یو یا به عبارتی دیگر در حدود ۵درصد افزایش یافته و به ۹۴/۶دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو رسیده است. قیمت‌های تک محموله گاز طبیعی در بازارهای هنری هاب، نیویورک و شیکاگو به ترتیب از ۷۴/۶، ۴۳/۷ و ۴۱/۶ دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو در تاریخ ۳۰اکتبر به ۹۴/۶، ۳۶/۷ و ۹۵/۵دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو در تاریخ ۵ نوامبر تغییر یافته است. قیمت آتی‌های گاز طبیعی در بازار بورس نایمکس نیز برای تحویل در ماه‌های نوامبر و دسامبر از سطوح ۴۳۱/۶ و ۷۳۴/۶دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو در تاریخ ۵ نوامبر افزایش یافته است که نشان دهنده انتظار افزایش قیمت گازطبیعی در ماه‌های آتی می‌باشد.
*کارشناس ارشد اقتصاد انرژی، موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی