پیامد سیاست تثبیت قیمت فولاد در بازار

مهندس بهنود دامغانی
دکتر مهندس سیدتقی نعیمی
قسمت اول
تاریخچه تشکیل نخستین بازار بورس در جهان به قرن ۱۳ میلادی برمی‌گردد. در این زمان نخستین بار خرید و فروش محصولات تجاری به صورتی مشابه بورس کالای امروزی در کشور هلند صورت پذیرفت.

پس از هلندی‌ها تجار ونیزی به تقلید از آنها مراکزی برای نقل و انتقال سهام تاسیس کردند. در قرن هفدهم میلادی خریداران سهام اقدام به خرید سهام شرکت‌های مختلف می‌کردند که آنان را در سود و زیان شرکت سهیم می‌کرد. شرکت هند شرقی و هلند نخستین شرکتی بود که در سال 1602 اقدام به عرضه سهام خویش در بورس آمستردام کرد و در نهایت در سال 1688 بورس لندن به‌عنوان یکی از عمده بازارهای بورس امروزی جهان تاسیس شد.[1]. بورس در اقتصاد امروزی جهان نقش‌های مختلفی را ایفا می‌کنند که از آن‌جمله می‌توان: یاری رساندن به شرکت‌ها برای تامین نقدینگی مورد نیاز جهت گسترش فعالیت‌های خویش، کمک به دولت‌ها برای تامین منابع مالی مورد نیاز جهت سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های عمرانی مختلف توسط انتشار اوراق قرضه در بازار بورس، منبعی بزرگ جهت جذب نقدینگی سرگردان در جامعه و هدایت آن به‌سمت فعالیت‌های سودمند اقتصادی و عمل کردن این بازار به‌عنوان نمایشگر سلامت اقتصاد جامعه اشاره کرد.
در جدول ۱ فهرست بازارهای بزرگ بورس جهان به ترتیب ارزش آمده است. همان‌طور که در جدول یک دیده می‌شود از میان ده بازار بورس پرارزش جهان منطقه آمریکای شمالی با اختصاص ارزشی جمعا برابر با ۳۸/۲۷ تریلیون دلار بیشترین سهم از میان ده بازار پر ارزش جهان را به خود اختصاص داده‌است و پس از این منطقه، قاره آسیا با ۲۳/۱۲ تریلیون دلار و قاره اروپا با مجموع ارزش ۱۶/۸ تریلیون دلار دوم و سوم هستند.
به عنوان یکی از بازارهای بورس مهم در قاره آسیا می‌توان به بازار بورس بمبئی (مقام دهم در جدول 1) اشاره نمود. بورس بمبئی در سال 1875 تاسیس شد که قدیمی‌ترین بازار بورس قاره آسیا است [1]. این بورس بزرگترین بورس جهان از حیث تعداد شرکت‌های پذیرفته شده است و در آگوست 2007 تعداد 4800 شرکت در این بازار به عرضه سهام خویش مشغول بودند [2و 3]. شاخص سهام عمده بازار بورس بمبئی تحت عنوان BSE SENSEX شناخته می‌شود که با عنوانBSE 30 نیز خطاب می‌شود. این شاخص دربرگیرنده سهام شرکت‌هایی است که یک پنجم سرمایه موجود در این بازار را به خود اختصاص می‌دهند.
علاوه بر بورس‌های بزرگ جهان که به خرید و فروش سهام شرکت‌های تجاری و اوراق قرضه می‌پردازند، نوع دیگری از بورس به خرید و فروش کالا و محموله‌ها تجاری اقدام می‌کند که تحت عنوان بورس کالا شناخته می‌شوند. نخستین بورس کالا به معنی امروزی آن در سال ۱۷۱۰ در شهر اوزاکای ژاپن جهت خرید و فروش محصول برنج تاسیس شد [۱]. ایالات متحده دومین کشوری بود که به تبعیت از ژاپنی‌ها اقدام به تاسیس بورس کالا کرد. این بازار در شیکاگو ایجاد شده و گستره بزرگی از انواع محصولات کشاورزی در آن معامله می‌شد. در سال ۱۸۷۴ و با نظام مندتر شدن تدریجی روند تدوین قراردادهای خرید و فروش محصولات کشاورزی، بازار بورس تجاری شیکاگو (CME۲) تاسیس شد. از دهه هفتاد میلادی تجارت انواع ارزهای خارجی نیز به موارد تحت خرید و فروش در این نوع از بازارهای بورس اضافه گشت. هم‌اکنون واردشدن تجارت الکترونیک و امکان خرید و فروش محصولات مختلف از طریق اینترنت به گسترش دوچندان حجم و ارزش مبادلات تجاری صورت گرفته در بازارهای بورس کالا منجر خواهد شد. امروزه بورس کالا به مکانی برای خرید و فروش گستره بزرگی از انواع محصولات و مواد تبدیل شده‌اند و از محصولات کشاورزی و مواد معدنی گرفته تا مواد انرژی‌زا نظیر نفت و گاز طبیعی در این نوع از بازارها امکان مبادله شدن را دارند[۱]. جدول ۲ مشخص کننده ۵ بازار بورس کالای بزرگ جهان از نظر تعداد قراردادهای تجاری منعقد شده در سال ۲۰۰۷ است. معمولا در بورس مالی کالاهایی معامله می‌شوند که از شفافیت و امکان طبقه‌بندی مناسبی برخوردار باشند. در ارتباط با فلزات ابتدا شمش فلزات غیرآهنی از قبیل طلا، نقره، مس، آلومنیوم، سرب، روی و ... در بازارهای بورس مختلف مورد داد و ستد قرار گرفتند. به علت تنوع محصولات فولادی و خواص متفاوت آنها تا چند سال پیش فولاد در بورس‌های بین‌المللی مورد معامله قرار نمی‌گرفت. چندی است که شمش‌های فولادی به‌عنوان یک محصول میانی در بورس LME مورد مبادله قرار می‌گیرند.
قیمت‌ها در بورس بر مبنای مشخصات فنی کالا، عرضه و تقاضا و... تعیین می‌شوند که این مساله منجر به ایجاد شفافیت در امر قیمت‌گذاری و خرید و فروش کالاهای تحت معامله می‌شود؛ وجود قیمت‌گذاری دستوری که در آن شرکتی حق نداشته باشد از یک حد معین بیشتر برای محصولات خود قیمتی را تعیین و عرضه کند، باعث ایجاد تفاوت فی‌مابین قیمت واقعی و قیمتی که در بورس به این نحو معامله می‌شود، می‌شود که سود آن به جیب دلالان و رانت‌خواران واریز شده و به نفع مصرف‌کننده نهایی نیز نیست. تولیدکننده محصولات با تعیین قیمت دستوری زیان می‌بیند و نمی‌تواند از منابع داخلی خود برای طرح‌های توسعه، تحقیقات و... سرمایه‌گذاری کند. آینده تولیدکنندگان در صورت ادامه این روال به خطر خواهد افتاد. افزایش تقاضا برای کالای خاص در جهان و تقاضا برای یک محصول جدید در عرصه بین‌المللی به نوبه خود می‌تواند منجر به افزایش قیمت کالا شود. شکل 1 تغییرات تولید جهانی فولاد را در طول قرن گذشته نشان می‌دهد. همان‌طوری‌که مشاهده می‌شود حوادث مختلف نظامی، سیاسی و اقتصادی و... در سطح جهان منجر به افزایش یا کاهش تقاضای جهانی فولاد در محدوده زمانهای خاص و تغییر قیمت آن گردیده است.
عرضه کالاهای مختلف در بورس کالا در عین حال که باعث ایجاد شفافیت در نحوه مبادله کالا میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان برمبنای اصل عرضه و تقاضا می‌شود، گاهی روند قیمت‌گذاری یک کالای خاص در اثر ایجاد شرایطی مشخص و به وجود آمدن تقاضای کاذب برای آن ماده مصرفی دچار تغییرات غیراقتصادی می‌شود. از این‌رو افزایش قیمت یک کالا در بورس، هرچند که در بیشتر موارد ناشی از تغییر عرضه و تقاضا برای ماده مذکور است، ولی با این حال در برخی از موقعیت‌ها جو روانی بازار و اوضاع سیاسی و مجادلات بین‌المللی که خارج از دایره عملکردهای اقتصادی هستند به افزایش یا کاهش قیمت یک کالای خاص منجر می‌شود. بمب‌گذاری در یک کشور، اعتصاب در یک معدن، تغییر نرخ بهره، نحوه بیان یک سیاستمدار، جنگ لفظی سیاستمداران کشورهای مختلف و... عواملی از این دست هستند که عموما خارج از معادلات اقتصادی در تعیین قیمت مثلا نفت در ماه‌ها و روزهای اخیر می‌باشند. شکل ۲ تغییرات قیمت مس در بازار بورس فلزات لندن تا ۲۷/۶/۲۰۰۸ به همراه برخی از عوامل مهم موثر برآن را نشان می‌دهد. افزایش یا کاهش قیمت سهام یک مجتمع تولیدی در بورس مالی کمتر تحت تاثیر موارد غیرتجاری صورت می‌گیرد و به عبارت دیگر آنچه در تعیین قیمت سهام یک مجتمع می‌تواند نقش داشته باشد.
به جز ملی شدن، مصادره و... عملکرد مالی شرکت، جهت‌گیری‌های کوتاه مدت و درازمدت مدیریت شرکت و نحوه استقبال بازارهای مصرف از محصولات و خدمات ارائه شده از سوی آن شرکت است؛ چرا که بازارهای بورس برای جلوگیری از نوسانات شدید در ارزش شاخص‌های سهام کل مقررات بسیار سختگیرانه‌ای برای نظارت برعملکرد مالی شرکت‌هایی که به عرضه سهام خویش در بازار می‌پردازند، وضع نموده‌اند. یک شرکت زمانی امکان عرضه سهام خویش در بازار بورس را می‌یابد که حساب‌های مالی آن تحت بررسی دقیق کارشناسان مالی مورد تایید بازار بورس قرارگیرد. به عنوان پیش شرطی دیگر برای ایجاد امکان عرضه سهام یک شرکت در بورس، به منظور ایجاد شفافیت در نحوه تصمیم‌گیری‌های اقتصادی شرکت، بایستی بخش عمده مالکیت سهام شرکتی که سهام آن در بازار بورس عرضه خواهد شد به بخش خصوصی واگذار شود؛ چراکه مالکیت ظاهرا خصوصی با مدیریت دولتی در اکثر موارد بیش از آنکه به دنبال سودآوری اقتصادی شرکت باشد، منافع عمومی جامعه و شرایط سیاسی، اجتماعی و... را درنظر می‌گیرد و بدیهی است که حاضر است با دستورات غیراقتصادی، نظیر تعیین دستوری قیمت محصولات تولیدی، محدودیت صادرات و سهولت واردات محصولات مشابه منافع اقتصادی شرکت را (حداقل در کوتاه‌مدت ) فدای منافع کلی جامعه یا یک جناح خاص سیاسی بکند. شکل 3 روند شروع خصوصی‌سازی را در شرکت‌های تولید فولاد 25 کشور عضو بازار مشترک اروپا نشان می‌دهد.
یکی از علل پیشرفت کیفی تولید محصولات فولادی در این کشورها مدیریت غیردولتی شرکت‌های تولیدکننده فولاد است که سبب شد انرژی مصرفی به ازای تن تولید فولاد از شروع خصوصی‌سازی تا کنون در این کشورها حدود ۳۰ درصد، مصرف آب حدود ۶۰درصد به ازای تن تولید فولاد کاهش یافت، راندمان تولید و بهره وری افزایش یافته است؛ زیرا مدیران کارخانه‌های فولادسازی کشورهای عضو بازار مشترک دغدغه چانه زنی با مسوولان دولتی را ندارند و کمیسیون بازار مشترک برای حمایت از صنایع تولید فولاد مساله تامین مواد اولیه برای این صنعت را بر نظرات سیاسی در ارتباط با حقوق بشر و سایر مسائل غیراقتصادی ارجحیت قائل می‌شوند.
چین کمونیست برخلاف عقاید ایدئولوژیک خود برای پیشرفت صنعت کشور بعد از اروپایی‌ها شروع به ادغام و خصوصی‌سازی صنایع تولید فولاد کرده است. شکل 4 روند خصوصی‌سازی صنایع تولید فولاد چین تا سال 2006 را نشان می‌دهد. تاکنون درصد زیادی از مالکیت و مدیریت صنایع تولید فولاد در چین کمونیست به معنای واقعی خصوصی شده است که این مساله به افزایش راندمان تولید این واحدها انجامیده و پیش‌بینی می‌شود که در سال 2008 تولید فولاد چین حدود 36درصد فولاد تولیدی در جهان باشد [9].
به‌عنوان نمونه‌ای از اتخاذ شیوه مدیریتی صحیح در تعیین جهت‌گیری یک شرکت از سوی مدیران آن به اتخاذ سیستم مدیریتی چند وجهی از سوی مدیران چند شرکت اشاره می‌شود که طی آن مدیران برای جمع کردن تمامی اجزای مورد نیاز برای تولید یک محصول در زیر چتر یک مجموعه تولیدی زمینه خریداری یا ادغام چند واحد تولیدی در یکدیگر را فراهم می‌آورند.
به‌منظور توضیح بهتر به صنایع فولادسازی به‌عنوان نمونه اشاره می‌گردد. فرآیند تولید فولاد خام نیازمند مشارکت واحدهای تولیدی مختلفی است که هر یک تولید قسمتی از مسیری که منجر به تولید فولاد خام می‌شود را برعهده دارند. بی‌شک اگر هر یک از مراحل استخراج سنگ‌آهن، تغلیظ سنگ‌آهن، گندله‌سازی، تولیدآهن اسفنجی، استخراج ذغال‌سنگ کک شو، تولید کک، تولیدآهن خام، تولید فولاد خام و ... در اختیار یک شرکت مستقل باشند، در مقایسه با شرایطی که همگی تحت تملک یک شرکت مادر هستند از آسیب‌پذیری کمتری برخوردار خواهند بود. بنابراین مدیرانی که به‌دنبال در اختیار گرفتن مجموعه یکپارچه‌ای از تولیدکنندگان یک محصول هستند می‌توانند مجموعه تحت مدیریت خویش را آسیب‌ناپذیرتر کنند و سوددهی مجموعه تولیدی را افزایش دهند. به‌عنوان نمونه‌ای از اثر نحوه عملکرد مناسب مدیریت شرکت در تعیین درست جهت‌گیری بلند مدت بر بازدهی مناسب و افزایش ارزش سهام می‌توان به شرکت فولادسازی CSN برزیل اشاره کرد[11].
شرکت CNS در سال ۱۹۴۱ تاسیس شد[۱۲]، عنوان کامل این شرکت عبارت Companhia Siderugica Nacional می‌باشد. CSN از جمله شرکت‌هایی است که با دارا بودن زنجیره‌ای کامل از واحدهای تولیدی شامل: معادن (سنگ‌آهن، قلع، دولومیت، آهک و...)، واحدهای تغلیظ و گندله‌سازی، بندر اختصاصی، واحدهای فولادسازی و پنج مجتمع صنعتی (که ۲ عدد از آنها در آمریکا و پرتغال قرار دارند) در زمینه تولید محصولات فولادی از رقابت‌پذیری بالایی برخوردار است. به‌علت در اختیار داشتن مالکیت معادن سنگ‌آهن و قلع، شرکت CSN مزیت نسبی بیشتری از سایر شرکت‌ها برای تولید محصولات فولادی قلع‌اندود را دارد. مجموع درآمد این شرکت در سال ۲۰۰۷ بالغ بر ۵‌میلیارد دلار شد؛ که نسبت به سال ۲۰۰۶ از افزایش ۱۵۰‌درصدی برخوردار بوده است[۱۳].
با توجه به افزایش قیمت مواد معدنی بخصوص سنگ‌آهن و قلع در سال‌های اخیر قیمت سهام این شرکت در بورس برزیل در مقایسه با سهام سایر شرکت‌ها رشد زیادی داشته است. شکل 5 تغییرات قیمت سهام این شرکت را در فاصله 2003 تا پنج ماه اول سال 2008 نشان می‌دهد. بازار بورس برزیل موسوم به BOVESPA به شکل اولیه خویش در سال 1890 تاسیس گشت. این بازار بورس تنها بازار بورس فعال در برزیل و بزرگترین بازار بورس در منطقه آمریکای لاتین است و افزایش ارزش سهام یک شرکت در این بازار می‌تواند نشان‌دهنده عملکرد صحیح مدیریت شرکت و نیاز دنیا به محصولات این شرکت باشد.
برای اینکه علت افزایش رشد ارزش سهام این شرکت و شرکت‌های مشابه آن نسبت به سایر شرکت‌ها مشخص گردد، خلاصه‌ای از مشخصات فعالیت‌های مختلف این شرکت در زیر آورده می‌شود:
معادن
نیاز این شرکت به سنگ‌آهن توسط تنها معدن سنگ‌آهن آن، که در جنوب شرقی برزیل واقع شده است، تامین می‌گردد. سنگ‌آهن موجود در معدن تحت تملک این شرکت از عیار بسیار بالایی (حدود ۶۸‌درصد آهن محتوی [۱۲]) برخوردار است. این معدن با ذخایر اثبات شده ۶/۱‌میلیارد تن، ظرفیت تولید سالانه ۱۶‌میلیون تن سنگ‌آهن را دارد. در سال ۲۰۰۶ شرکت CSN در معدن تحت تملک خویش معادل ۵/۱۳‌میلیون تن سنگ‌آهن تولید نموده ‌است[۱۴] که ۵۰‌درصد از سنگ‌آهن تولید شده این معدن تمام نیاز شرکت CSN به سنگ‌آهن را تامین نموده، ۲۵‌درصد توسط شرکتی ثالث در برزیل مصرف گشته و مابقی از طریق بندر اختصاصی این شرکت به کشورهای دیگر صادر شد[۱۲].
کارشناس رسمی دادگستری و عضو هیات علمی تحصیلات تکمیلی واحد جنوب دانشگاه آزاد اسلامی

شکل ۱: تغییرات جهانی تولید فولاد در طول یک قرن گذشته و برخی از عوامل موثر در آن [۶ و ۷]

شکل ۲: تاثیر عوامل خارجی بر قیمت جهانی مس در بازار بورس فلزات لندن [۸]

شکل ۳: منحنی سمت چپ تغییر مالکیت صنایع فولاد در کل ۲۵ کشور عضو اتحادیه و منحنی سمت راست وضعیت مالکیت شرکت‌های عمده تولید فولاد تا آخر سال ۲۰۰۴ را نشان می‌دهد [۹]