آزاده حسینی - سردار خالدی

با توجه به اینکه طی چند ماه گذشته حجم زیادی از نقدینگی‌ها به سمت بازار ارز و سکه سرازیر شده و گردش نقدینگی در این بازارها افزایش یافته، قراردادهای آتی سکه در بورس کالا نیز در این بین از جذابیت بیشتری نسبت به آتی سهام برخوردار شده است. گرچه عمر این ابزار معاملاتی در ایران اندک است، اما در این مدت زمان کوتاه نیز توانسته سرمایه‌گذاران جدیدی را وارد بورس کرده و گردش نقدینگی بورس کالای ایران را افزایش دهد و در تنظیم بازار سکه نیز بسیار موثر واقع شود، البته همچنان بسیاری از نهادها نسبت به وجود این بازار با دیده اغماض می‌نگرند و آن را عاملی برای سفته‌بازی و افزایش بی رویه قیمت‌ها می‌دانند. به منظور آشنایی طیف زیادی از علاقه‌مندان با نحوه معاملات آتی و همچنین اهدافی که این نوع معاملات در بازار‌های جهانی و داخلی دنبال می‌کند، مزایا و معایب آن با دکتر مرتضی بینا یکی از کارشناسان این حوزه به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که در ادامه می‌آید؛ مرتضی بینا که لیسانس مهندسی برق خود را در دانشگاه صنعتی شریف اخذ کرده به منظور اخذ درجه کارشناسی ارشد و دکترا راهی فرانسه شد تا در آنجا تحصیلات خود را در همان رشته ادامه دهد، پس از اخذ درجه دکترای مهندسی برق در فرانسه راهی آمریکا شد تا پس از تدریس در دانشگاه‌ها و فعالیت در بخش مدیریت ریسک در آنجا نیز مدرک MBA خود را از دانشگاه رایس هوستون اخذ کند. سوابق تجربی مدیریتی مرتضی بینا در بخش مدیریت ریسک شرکت‌های تجارت گاز و برق مختلف در ایالات‌متحده از سال ۱۹۹۵ تا اواخر۲۰۱۰ میلادی یکی از دلایلی بود که باعث شد در این باره با وی به گفت‌وگو بپردازیم.

آقای دکتر به عنوان نخستین سوال بفرمایید که اساسا هدف از تشکیل مشتقات یا قراردادهای آتی چه چیزی بوده است؟

بازارهای مشتقات با هدف کم کردن ریسک سرمایه‌گذاری یا ریسک معاملاتی به وجود می‌آیند. زمانی که هر طرف معامله، چه خریدار و چه فروشنده، بخواهند خطر نوسان قیمت را به نفع خود کم کنند از مشتقات به عنوان ابزار کم کردن ریسک استفاده می‌کنند. با وجود چنین قراردادهایی، احساس امنیت بیشتری برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌شود. بدون وجود قراردادهای آتی، ریسک سرمایه‌گذاری برای بسیاری از صنایع به حدی بالا می‌رود که برگشت سود مورد نظر کفاف ریسک سرمایه‌گذاری را نمی‌دهد؛ بنابراین سرمایه‌گذار از انجام کار منصرف می‌شود. نکته مهمی که در بازار قراردادهای آتی وجود دارد مساله نقدشوندگی (liquidity) است. کم بودن نقدشوندگی، ریسک معامله آتی را برای سرمایه‌گذار آنقدر بالا می‌برد که دلیل وجودی اولیه آن که کم کردن ریسک سرمایه‌گذاری است از بین می‌رود. برای اینکه نقدشوندگی در بازار وجود داشته باشد، غیر‌از سرمایه‌گذاران واقعی احتیاج به افرادی است که ریسک‌پذیر باشند که به آنها Speculators یا به اصطلاح سفته‌بازان گفته می‌شود؛ بنابراین نقش سفته‌باز یک نقش مثبت است که به نقدشوندگی معاملات و در نتیجه کم کردن هزینه‌های سرمایه‌گذاری کمک می‌کند. اگر سیستم به طور شفاف و درست کار کند و دو طرف معامله، ریسک‌ها را آگاهانه بپذیرند آن وقت هم قیمت‌ها واقعی‌تر می‌شوند، هم هزینه‌های معاملات کم می‌شود، در ضمن نه بازار مختل می‌شود و نه هیجانات بدون منطق در بازار به وجود می‌آید.

شما از گروهی در بازار نام بردید که حاضرند در بازار ریسک کنند و به اصطلاح Speculators‌ها گفته می‌شوند، لطفا کمی بیشتر در مورد این دسته از افراد و نقششان در بازار برایمان بگویید؟

ببینید سفته‌باز همچنان که گفتم ترجمه دقیقی از آن نشده و بیشتر بار منفی آن مورد توجه بوده این در حالی است که وجود سفته‌باز برای ایجاد نقدینگی در بازار مشتقات بسیار مهم است؛ در واقع بدون این بازیگران، نقدینگی کم خواهد شد. کم شدن نقدینگی برای سرمایه‌گذار به معنی بالا رفتن ریسک است؛ بنابراین حضور سفته‌بازان در نهایت باعث بالا رفتن نقدینگی و پایین آمدن ریسک سرمایه‌گذار می‌شود. این در حالی است که هر کسی هم نمی‌تواند Speculator باشد، زیرا این کار به راحتی انجام نمی‌شود. این بازار برای افراد غیر‌مطلع دارای ریسک بسیار زیاد است و باید از حضور در این بازار خودداری کنند. اگر من چشم بسته از خیابان رد شوم و تصادف کنم، دلیل بر بد بودن خیابان و اتومبیل نیست.

حالا که در مورد کلیات بازار آتی و بازیگران آن توضیح دادید لطفا نحوه قرارداد آتی در بازارهای جهانی را نیز تشریح بفرمایید؟

فرض کنید تولید‌کننده‌ای هستید که می‌خواهید مواد خام وارد کنید، در یک محیط رقابتی هم نمی‌توانید قیمت تولیدات خودتان را به دلخواه بالا ببرید. شما چون نمی‌توانید بازار فروش را کنترل کنید برای قیمت مواد اولیه‌تان مجبورید از تکنیک‌های دیگر استفاده کنید تا اگر با افزایش قیمت مواد اولیه متضرر شدید بتوانید با استفاده از ابزارهای موجود در جای دیگری، جبران ضرر (هزینه افزایش قیمت مواد اولیه) کنید. برای روشن شدن فرض کنید شما تولید‌کننده اتومبیل هستید و کنترلی روی قیمت فولاد ندارید؛ به طوری که قیمت فولاد ممکن است بالا رود در حالی که امکان بالا بردن قیمت اتومبیل را ندارید. برای اینکه از این وضعیت متضرر نشوید، می‌توانید از قراردادهای آتی استفاده کنید؛ به این معنی که با قرار گرفتن در موقعیت خرید در صورت بالا رفتن قیمت فولاد، از سودی که در قرارداد آتی به دست می‌آورید، می‌توانید ضرر بالا رفتن قیمت فولاد را جبران کنید. در بازار آتی، از یک طرف کسانی که از بالا رفتن قیمت فولاد ممکن است ضرر کنند در موقعیت خرید قرار می‌گیرند و این‌ها می‌توانند تولید‌کننده‌های اتومبیل باشند، از طرف دیگر تولید‌کننده‌های فولاد که از پایین آمدن قیمت فولاد ممکن است ضرر کنند در موقعیت فروش قرار می‌گیرند. اگر بازار قراردادهای آتی برای فولاد وجود نداشته باشد ریسک سرمایه‌گذاری برای هر دو طرف بالا می‌رود. به همین دلیل فروشندگان و خریداران در بازار‌های آتی جمع می‌شوند تا از سطح ریسک سرمایه‌گذاری خود کم کنند.

در مورد قراردادهای آتی تاکید شما بیشتر بر نقدشوندگی بوده به نظر شما این موضوع چه جایگاهی در بازار قراردادهای آتی دارد؟

بازار قراردادهای آتی عامل مهم و موثری در گردش، حرکت و کارآ شدن اقتصاد است؛ به کمک این بازار، سرمایه‌گذار می‌تواند هزینه‌های ریسک سرمایه‌گذاری خود را کم کند. در بازار آتی هر چقدر نقدشوندگی بیشتر باشد، هزینه پوشش ریسک کمتر می‌شود. در دراز مدت بازار به سود آنهایی است که پوشش ریسک بهتری داشته باشند، اگر هزینه پوشش ریسک بالا باشد سرمایه‌گذار تمایلی به سرمایه‌گذاری در آن بخش پیدا نمی‌کند. نقش مثبت سفته‌باز را می‌توان به صورت زیر توضیح داد: اگر به دلایل قیمتی فاصله زیادی بین حجم واقعی خرید و حجم واقعی فروش وجود داشته باشد، تا پیدا شدن نقطه تعادلی قیمت، امکان نوسان شدید قیمت‌ها وجود دارد، مانند توپی که از ارتفاع بیفتد و چند بار بالا و پایین بپرد. در همین حال است که سفته‌باز با حضور در بازار باعث می‌شود تفاوت بین حجم واقعی عرضه و تقاضا به مرور زمان پر و از شدت نوسان قیمت کم شود و این کاملا برخلاف تصور عمومی است که نوسان قیمت را در نتیجه حضور سفته‌بازان می‌بینند. این را هم باید توجه کرد که در مقابل سفته‌بازان آربیتراژورها قرار دارند که همیشه بازار را به سمت تعادل می‌کشند. با وجود آربیتراژورها این امکان که قیمت به طور غیر‌عادی و دراز مدت از تعادل خارج شود از بین می‌رود. اگر شاهد نوسانات غیر‌عادی در بازار هستیم مربوط به واقعیت‌های اقتصادی است و ربطی به وجود بازار آتی ندارد.

فعالیت بازار آتی ایران و ساز و کار معاملات آن را چگونه می‌بینید؟

بازار آتی در کشور ما محدود به سکه طلاست و نحوه کارکرد قراردادها با آنچه که امروزه در بازار‌های جهانی اتفاق می‌افتد تفاوت زیادی ندارد، اما حجم مبادلات در مقایسه با بازار واقعی بسیار کوچک است. این امر باعث می‌شود در کوتاه مدت انحراف قیمت بین بازار آتی و بازار واقعی به وجود بیاید. در بازارهای جهانی این انحراف قیمت وجود ندارد. راه چاره برای کشور ما تبلیغ، آموزش و گسترش بازار آتی است تا با بازار واقعی همخوانی پیدا کند و نه کوچک کردن آن.البته به دلیل اینکه بازار کاملا آزاد نیست حجم تقاضاهای واقعی نیز مشخص نیست، به نظر می‌آید اگر روند بازار به طور کامل حالت آزادانه و رقابتی به خود بگیرد قیمت‌ها بهتر مشخص می‌شوند و روند معاملات شفاف‌تر می‌شود. این نکته را نباید فراموش کرد که در بازار آزاد، خریدار و فروشنده همدیگر را پیدا می‌کنند و در نتیجه سفته‌باز نمی‌تواند نقش دراز مدت در تعیین واقعی قیمت داشته باشد. به نظر من وجه تضمین فعلی (وجه تضمین بابت هر قرارداد ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان است) غیر‌عادی بالاست که لطماتی را نیز به بازار وارد کرده.

به نظر شما دیگر تفاوت بازارهای آتی در ایران و سایر بازارهای جهانی چیست؟

روند معاملات بازار آتی در جهان با ایران فرق کلی و زیادی ندارد، در واقع بازار داخلی تا حدودی نسخه کپی از بازارهای جهانی است، اما با حجم سرمایه‌گذاری کمتر. نکته اصلی که وجود دارد این است که دولت‌ها بهتر است وارد بازار نشوند؛ زیرا بدون حضور دولت‌ها بازار مسیر منطقی و واقعی خود را طی می‌کند.

در بازارهای آتی جهان یک سیستم قضایی مستقل وجود دارد که در آن هم دولت‌ها هم افراد به قانون قرارداد (Contract Law) احترام می‌گذارند و این تنها به دولت‌ها ارتباط پیدا نمی‌کند، بلکه خود افراد (حوزه عمومی) نیز آن را رعایت می‌کنند؛ به این معنی که اگر کسی (حقیقی یا حقوقی) قول دهد سال دیگر در موقع مشخصی مبلغی را به کسی بدهد باید این قول عملی شود و همین قول از نظر قاضی بسیار مهم است و از نظر سیستم قضایی، ثبات اجتماعی به اجرایی شدن قول‌های داده شده بستگی دارد.

در بازارهای آتی جهان جریان دادوستدها آزاد است و هر دو طرف ریسک (چه خریدار و چه فروشنده) در بازار مشارکت فعال دارند و سیستم قضایی در حسن اجرای قراردادها نقش بازی می‌کند، بدون اینکه در نحوه تنظیم قراردادها دخالت کند. در اکثر بازارها قراردادهای آتی ۴ ماه پشت سر هم و بسته به نوع بازارها به ترتیب قراردادهای ۶ ماهه، ۸ ماهه، ۱۴ ماهه، ۱۸ ماهه، دو سال و سه سال یا حتی ۱۰ سال هم معامله می‌شوند. حجم مبادلات در بازارهای جهانی اختلاف زیادی با مبادلات در بازار آتی ما دارد.

همانطور که می‌دانید در بازار آتی ایران شاهد برگزاری بازار جبرانی هستیم، نظر شما در این باره چیست؟

اگر منظور از بازار جبرانی توقف بازار به علت نوسان شدید قیمت‌هاست، بله بازار آتی ممکن است برای مدت کوتاهی متوقف شود، اما نه به این شکلی که در ایران اجرا می‌شود. مدل بازار جبرانی که در ایران اجرا می‌شود نشانه‌ای از ناکارا بودن دریافت سریع وجه تضمین لازم است.

با توجه به بحث راه‌اندازی بازار آتی ارز در ایران به نظر شما بازار آتی ارز چه تفاوتی با بازار آتی طلا دارد؟

از نظر من ایجاد بازار آتی ارز در شرایطی که بازار قیمت را تعیین کند بسیار مفید است و باعث ثبات و بالا رفتن حجم سرمایه‌گذاری می‌شود، ولی این بازار با قیمت مصوب، معنی اقتصادی ندارد. به اعتقاد من سیستم اقتصادی ما (با توجه به وضعیت ذخایر ارزی، سیاست‌های ارزی و قیمت‌های موجود در بازار) می‌گوید که باید بازار آتی ارز داشته باشیم و مردم هم به عنوان بخش کوچکی از بازیگران بازار در ارز سرمایه‌گذاری کنند، البته سوال مهمی در اینجا مطرح می‌شود که چرا مردم در ارز سرمایه‌گذاری می‌کنند؟

روند حرکت بازارهای جهانی طی چند سال اخیر چگونه بوده است؟

بازارهای خارجی نیز نوسان (تغییرات مثبت و منفی) دارند. ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که نزدیک ۶۰ سال روند حرکتی بازارهای جهانی بیشتر به سمت بالا بوده است؛ از این رو در این مدت تمایل مدیران و سهامداران به پوشش ریسک بسیار کم شده بوده. این در حالی است که سهامداران باید می‌توانستند بر این موضوع نظارت کنند که واقعا چقدر ریسک می‌کنند؟ چون سهامداران نظارت لازم را اعمال نمی‌کردند و چون مدیران به امید دریافت پاداش‌های کوتاه مدت برنامه‌ریزی می‌کردند، ریسک‌پذیری در شرکت‌ها و به خصوص بانک‌ها بسیار بالا بود. بحران مالی اخیر درس خوبی برای سهامداران است که خرید سهام بدون نظارت ممکن است عواقب بدی داشته باشد.

هدف از ایجاد ابزارهای مالی در بازارهای جهانی چیست؟

در اقتصادهای توسعه یافته جهان، تنوع ابزارها بسیار زیاد است، همه این ابزارها هم به دلایل اقتصادی و مالی برای کم کردن ریسک سرمایه‌گذاری طراحی شده‌اند به همین دلیل شما نمی‌توانید هیچ ابزار مالی پیدا کنید که بدون پشتوانه اقتصادی به وجود آمده باشند.

بازارهای آتی سهام در بازارهای جهانی چگونه انجام می‌شوند؟

در بازارهای جهانی، قراردادهای آتی روی سهام سبدهای مالی یا شاخص‌ها ایجاد می‌شوند. یکی از بازار‌های مهم، بازار آتی نرخ سود مشارکت است که سود و زیان قراردادها بر مبنای بالا رفتن یا پایین رفتن نرخ سود تغییر می‌کند. یکی از موارد استفاده مهم این بازار در تثبیت نرخ تسهیلات وام مسکن است. به عنوان مثال در ایالات‌متحده شما وام‌های مسکن ۳۰ ساله دارید که معمولا باعث می‌شود قسط (بازپرداخت وام) مسکنی را که می‌خرید برابر یا شاید هم کمتر از پول اجاره مسکن شود. اگر بازار آتی نرخ سود وجود نداشته باشد وام ۳۰ ساله هم وجود نخواهد داشت؛ بنابراین از مسکن‌دار شدن مردم کاسته می‌شود. صاحب مسکن بودن به جای اجاره‌نشینی عامل مهمی در ثبات محله و جامعه است. برای دولت‌ها هم هزینه نگهداری از محله‌هایی که مردم صاحب مسکن هستند کمتر از محله‌هایی است که مردم اجاره نشین هستند. به همین دلیل بازار آتی نرخ سود فاکتور اجتماعی مهمی ایجاد می‌کند. در مورد بازار آتی سهام، به نظر من بهتر است روی سهام قراردادهای آپشن داشته باشیم تا قراردادهای آتی.

به عنوان سوال پایانی راه‌اندازی قراردادهای آتی در بورس را چطور ارزیابی می‌کنید؟

به نظر من تجربه بازارهای آتی بسیار مهم است در واقع به وسیله این بازار تعریف قراردادهای خرید و فروش برای مردم مشخص می‌شود. معنی و تجربه بسیاری از اصطلاحات مالی همچون هج کردن (پوشش ریسک)، مارجین کال شدن (جبران کمبود نقدینگی در حساب) یا برخی از دیگر مفاهیم برای مردم و معامله گران مشخص می‌شود و این به عنوان یک علم با نفس پیشرفت در ارتباط است. تجربه عملی داشتن برای یک سیستم و حسابرسی جدید که بدون آن بازارهای آتی نمی‌توانند وجود داشته باشند (هر چند که بسیار کوچک است، اما اشکالی ندارد) به معنای قدم گذاشتن در بازارهای جدیدتر و امیدواری به آینده است.

بازار قراردادهای آتی عامل مهم و موثری در گردش، حرکت و کارآ شدن اقتصاد است؛ به کمک این بازار، سرمایه‌گذار می‌تواند هزینه‌های ریسک سرمایه‌گذاری خود را کم کند. در بازار آتی هر چقدر نقدشوندگی بیشتر باشد، هزینه پوشش ریسک کمتر می‌شود. در دراز مدت بازار به سود آنهایی است که پوشش ریسک بهتری داشته باشند، اگر هزینه پوشش ریسک بالا باشد سرمایه‌گذار تمایلی به سرمایه‌گذاری در آن بخش پیدا نمی‌کند