پدرام ایزدی *
همراه با دیگر بازارهای کالایی، بهای کک و زغال کک‌سازی در سال ۲۰۱۱ در سطوح بسیار بالایی قرار داشت. البته به‌رغم کاهش سرعت رشد در کشورهای توسعه یافته و رکود چشمگیر در بازارهای چین و هند در آخرین فصل از سال، بازار مواد خام جولانگاه پادشاهی بهای این مواد در سطوح بالا بود.

در طول 10 سال گذشته یا حتی بیشتر، کک و زغال کک‌سازی از هزینه‌های اولیه‌ای به شمار می‌رفتند که برای فولاد سازان بسیار قابل توجه بود، نه به این خاطر که سطح کک موجود در بازار که از سوی چین عرضه می‌شد کاهش پیدا کرد، بلکه بالعکس اشتهای بی‌حد و حساب چشم بادامی‌ها به زغال کک‌سازی وارداتی منجر به شکل‌گیری این جریان تازه در بازار شد.
از آنجا که کک متالوژی (مت کک) با استفاده از تقطیر اتلافی زغال کک‌سازی مخلوط به دست می‌آید، این دو بازار جزء لاینفک یکدیگر به حساب می‌آیند. شیوع گسترده روند قیمت‌گذاری زغال کک‌سازی به صورت فصلی به جای تنظیم سالانه قیمت‌ها که در سال ۲۰۱۰ بسیار باب شده بود، ارتباط تنگاتنگ این دو بازار را بیش از پیش افزایش داد. به طور معمول نحوه قیمت‌گذاری کک به صورت ماهانه یا فصلی انجام می‌گیرد.
جاری شدن سیل در ایالت کوئینزلند استرالیا در اواخر سال 2010 که عمده منابع زغال کک‌سازی مرغوب در جهان را در دل خود جا داده است، سهم بسزایی در شکل‌گیری بازار زغال کک‌سازی در سال 2011 داشت. در پی ایجاد وقفه در استحصال معادن و قطع شدن شاهراه‌های ریلی، حجم صادرات زغال کک‌سازی استرالیا از 40 میلیون تن در سه ماهه سوم سال 2010 به 27 میلیون تن در سه ماهه چهارم و 28 میلیون تن در سه ماهه اول 2011 کاهش یافت. در سه ماهه دوم و سوم 2011‌، به ترتیب شاهد افزایش حجم صادرات این ماده به 33 میلیون و 36 میلیون تن بودیم.
بهای بالای زغال‌سنگ
در سالی که گذشت (2011 میلادی)، بهای زغال‌سنگ به طرز خارق‌العاده‌ای در سطوح بالا باقی ماند و تنها در چند ماه پایانی سال تا حدودی به سطوح پایین بازگشت که این موضوع هم ناشی از وخیم‌تر شدن شرایط اقتصادی در سرتاسر جهان بود.
شاخص بهای صادراتی زغال کک سازی سخت پرمیوم از استرالیا، بیش از هر تن ۱۰۰ دلار در دومین فصل از ۲۰۱۱ افزایش یافت و به هر تن ۳۳۰ دلار فوب رسید. اما این سطح از قیمت بالاترین قیمتی بود که زغال کک‌سازی در سال ۲۰۱۱ از خود به یادگار گذاشت و در سه ماهه اول ۲۰۱۲ این سطح قیمت به هر تن ۲۳۵ دلار کاهش یافت که این میزان حدود هر تن ۵۰ دلار کمتر از بهای زغال در مدت مشابه در ۲۰۱۱ می‌باشد (نمودار شماره ۱).

همچنین باید اذعان داشت که بهای زغال کک‌سازی نامرغوب همچنان گزارش نشده و انتظار هم نمی‌رود که همسو با شاخص بهای پرمیوم استرالیا افزایش یابد. همچنین، بهای زغال کک‌سازی به قول معروف «نیمه-نرم» یا «شکننده» در حد و اندازه زغال سخت افزایش نیافت. بطور کلی، بهای زغال کک سازی شکننده 70 تا 80 درصد از بهای زغال کک سازی سخت را شامل می‌شود.
به نظر می‌رسد که سال ۲۰۱۱ سال تاج‌گذاری بهای زغال کک‌سازی در بازار خواهد بود، نه تنها به این خاطر که احتمال دارد در سال ۲۰۱۲ سطح تقاضا کاهش یابد، بلکه از این جهت که در سال جدید شاهد رقابتی تر شدن هر چه بیشتر ساختار بخش عرضه در بازار خواهیم بود.
ظرفیت جدید معادن
در دهه‌ای که در آن به سر می‌بریم، با وجود ذخایر دست‌نخورده در معادن کشورهای مغولستان، موزامبیک و روسیه شاهد شکوفایی ظرفیت جدیدی از معادن خواهیم بود که این خود باعث به چالش کشیدن حاکمیت کشورهای استرالیا، کانادا و ایالات متحده بر بازار این مواد خواهد شد. با توجه به اطلاعات به دست آمده از مرکز مطالعاتی ریسورس نت که در حال حاضر تحلیل بازار زغال‌سنگ‌های متالوژی و کک را در دستور کار دارد، این سه کشور استرالیا، کانادا و ایالات متحده روی هم رفته حدود ۸۰ درصد از ۲۳۸ میلیون تن تجارت این ماده در سطح جهانی را در سال ۲۰۱۰ عهده‌دار بودند.
پروژه استحصال ذخایر زغال‌سنگ مرغوب در استان‌های کشور موازمبیک سال پیش به بهره‌برداری رسید. اما در چند سال اول و با توجه به محدودیت‌های ایجاد شده بر خطوط راه‌آهن و همچنین مشکلات موجود در بنادر بارگیری‌، ظرفیت این معادن از حجم محموله‌های ارسالی فراتر خواهد رفت و انتظار می‌رود حجم صادرات به صورت پلکانی افزایش یابد و تا سال 2016 به 12 تا 15 میلیون تن برسد.
پیش‌بینی اینکه در کشور مغولستان چه آینده‌ای برای بازار رقم خواهد خورد بسیار کار دشواری است چراکه دولت هنوز تصمیم قاطعی بر توسعه مسیر منتهی به ذخایر بی حد و حصر تاوان تولوگی اتخاذ نکرده است. با این وجود صادرات زغال کک‌سازی از دیگر مناطق مغولستان در سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ به مقصد چین آغاز شده است. البته واردات چین از مغولستان در سال ۲۰۱۱ احتمالا حدود ۱۹ تا ۲۰ میلیون تن بوده است.
اما در روسیه، کارخانه مچل اخیرا تولید موقتی را در معادن الگا، در بخش شرقی کشور آغاز کرده و انتظار می‌رود حجم تولید تا سال 2013 و 2014 به 27 تا 30 میلیون تن در سال برسد.
رشد آرام بهای کک
در سال 2011 بهای کک نتوانست همگام با بهای زغال کک‌سازی رشد کند چراکه بازار بیش از پیش رقابتی‌تر شده بود و سطح تقاضا هم با افت همراه شد. با تنظیم قیمت‌ها با اقتباس از بازار زغال کک سازی باعث شد کک هند و اروپا بیش از هر تن 100 دلار کاهش نرخ را تجربه کند؛ با این حال قیمت‌های تنظیم شده کک با در نظر گرفتن ساختار هزینه از دید بسیاری از مصرف کنندگان در سطوح بالایی قرار داشت (نمودار 2).

معیار سنجش بازار کک در بلند مدت، بهای صادراتی چین است. با این وجود، افزایش مالیات وضع شده بر صادرات کک چین بالغ بر ۴۰ درصد که از مردادماه ۱۳۸۷ اجرایی شد- که این میزان در سطوح اولیه خود در اواخر سال ۲۰۰۶ حدود ۵ درصد، در اواسط ۱۵،۲۰۰۷درصد و در ماه‌های آغازین ۲۰۰۸ حدود ۲۵ درصد بود- بدین معناست که این معیار اهمیت پیشین خود را تا حدود زیادی از دست داده است.
در طول 3 سال گذشته صادرات کک از چین به صورت پراکنده و نامنظم انجام می‌شد و در سال‌های قبل از 2008 حجم صادرات بسیار کمتر بود.
در اولین بخش از دهه گذشته، رشد تولید صنعتی از اولویت‌هایی بود که در دستور کار دولت چین قرار داشت و در این میان تولید کک با آهنگ منظمی ‌افزایش یافت و در سال ۲۰۱۰ به حدود ۳۸۳ میلیون تن رسید؛ این میزان ۶۵ درصد از تولید کل در جهان بالغ بر ۵۹۴ میلیون تن را تشکیل می‌دهد (نمودار ۳).

اما بر اساس طرح پنج ساله اقتصادی این کشور، سیاست‌های اصلی شامل کاهش آلودگی و افزایش بهره‌وری انرژی اقتصاد است و در حال حاضر دولت تمایلی به سرمایه‌گذاری در ظرفیت کک‌سازی ندارد و درصدد است تا پتانسیل ایجاد شده برای مازاد صادرات را کاهش دهد. تعرفه 40 درصدی صادرات کک‌، به‌رغم قوانینی که در نقطه مقابل این تعرفه از سوی سازمان تجارت جهانی در فروردین 1390 وضع شده، احتمالا در آینده‌ای که پیش‌بینی آن چندان دور از ذهن نیست، همچنان اجرایی خواهد ماند.
در چین، صادرات کک از در سال ۲۰۰۸ و سال‌های پس از آن از طیف ۱۲ تا ۱۵ میلیون تن کاهش یافت به طوری که این میزان در سال ۲۰۰۹ تنها به ۵۰۰ هزار تن و در سال ۲۰۱۰ به ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تن رسید (نمودار ۴).

در حال حاضر صادرات اساسا شامل درجات ویژه‌ای از کک می‌شوند که در کارخانه‌های ذوب و بازار‌های ذوب فولاد آلیاژی کاربرد دارند.
از سال ۲۰۰۹ به بعد، فرصت‌های بسیار کمی‌ وجود داشت تا درجات استاندارد کک را به قصد بازارهای کوره بلند صادر کرد. با احتساب عوارض گمرکی، بهای کک مورد استفاده در کوره بلند در چین به طور متوسط هر تن ۵۰۳ دلار فوب بود که این سطح قیمت دومین قیمت بالایی است که بعد از سطح هر تن ۵۵۶ دلار سال ۲۰۰۸ با آن روبه‌رو بودیم.
قیمت‌ها در سطوح بالا باقی خواهند ماند
با این حال، اگرچه چرخه قیمت در بازار کالایی پا را فراتر از نقطه اوج قرار داد، دوره قیمت‌های بالا ممکن است در زمانی که دولت چین مشغول به توسعه اقتصاد خود است، ۵ تا ۱۰ سال دیگر ادامه یابد. چشم انداز مورد نظر حاکی از آن است که کک در بازار در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۴ به چند دلیل محدودتر خواهد شد.
اول اینکه، به‌رغم فشارهای سیاسی از سوی اتحادیه اروپا و ایالات متحده، امکان آن بسیار کم است که دولت چین تعرفه 40 درصدی بر صادرات کک را کاهش دهد. همچنین سیستم مجوز صادرات برای کک هنوز در دستور کار قرار دارد. به محض اینکه تقاضا برای مبادلات بین مرزی کک به سطوح تاریخی خود یعنی حدود 30 میلیون تن در سال رسید، غیرممکن است که بتوان فهمید که چگونه دیگر کشورها در مقام جبران کسری صادرات 14 میلیون تن در سال از سوی چین بر خواهند آمد.
دلیل دوم در ارتباط است با عواملی همچون تحت فشار قرار گرفتن کارخانه‌ها از سوی بحران اقتصادی، فروریزی بازار و تشدید قوانین محیطی که باعث متوقف ساختن ۲۰ سایت تولید کک به طور دائم در سراسر جهان در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۱ شدند که ظرفیت کک این واحد‌های تولید روی هم رفته چیزی بالغ بر ۱۵ میلیون تن در سال بود و این میزان خود بخشی از نیازهای بازار را تامین می‌کرد.
و دلیل سوم وارد شدن کوره بلندهای جدید به چرخه تولید در جنوب شرقی آسیا است، بدون اینکه کارخانه تولید ککی در کنار این تاسیسات در نظر گرفته شود. این موضوع باعث می‌شود که سطح تقاضای کک در هند در بازار تولید چدن تجاری، فولاد‌های آلیاژی و خاکستر به شدت بالا رود که به دلیل اسارت کالاهای تولید شده در انبارها بازار پاسخگوی نیاز به این مواد نیست.
علاوه بر عوامل و دلایلی که ذکر شد، ناتوانی منابع تامین‌کننده کک در خارج از کشور چین هم دلیل دیگری بر بالا بودن قیمت‌ها خواهد بود که به دلیل حجم بسیار پایین عرضه، این منابع از ارائه طیف وسیعی از ویژگی‌های گوناگون این محصول درمانده‌اند.
*تحلیلگر بازار فولاد در مرکز مطالعات فولاد خاورمیانه
www.steeldynamic.ir