وجیه الله ساعدی*

در اواخر دهه هفتاد و پس از مدت‌ها کار کارشناسی و مطالعاتی در قالب برنامه پنجساله سوم توسعه و در چارچوب سیاست‌های اقتصادی کشور، تشکیل بورس نفت در دستور کار وزارت نفت قرار گرفت. از آن زمان تاکنون برای راه‌اندازی بورس نفت تلاش‌های زیادی توسط نهادها و سازمان‌های مختلف در کشور صورت گرفته است اول بار صندوق بازنشستگی نفت اقدامات نه چندان موثری در این زمینه انجام داد و شرکتی به این منظور تاسیس و ساختمانی نیز در جزیره کیش خریداری کرد، ولی به دلایل مختلف این کار سرانجام موفقی نداشت.

پس از ناکامی چنین تلاش‌هایی، نهایتا در بهمن ماه ۱۳۸۶ با تصویب هیات وزیران، مسوولیت ایجاد بورس نفت به وزارت امور اقتصادی و دارایی واگذار شد و آن وزارتخانه از طریق سازمان بورس اوراق بهادار مجوز عرضه فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی را به بورس کالا واگذار کرد که در این راه مدیران وقت مشکلات بسیار عدیده‌ای را جهت شروع معاملات پشت سر گذاشتند. سرانجام عرضه نفت خام با تلاش مجدانه مدیران وقت شرکت بورس کالا در تاریخ ۲۲/۴/۹۰ در بورس آغاز شد، اما طی ۹ مرحله عرضه هیچ خریداری نداشت و عملا طرح عرضه نفت در بورس با شکست مواجه شد (به جز یک محموله که آن هم توسط یکی از شرکت‌های زیرمجموعه وزارت نفت خریداری شد).عرضه‌های مکرر نفت خام در بورس و نبود خریدار، شکست عرضه نفت در بورس را در اذهان عمومی رقم زد و عملا یاس و ناامیدی را در بین فعالان اقتصادی رواج داد.

سازمان بورس با توجه به عدم موفقیت فروش نفت در بورس باید تاکنون متقاعد شده باشد که مسیر و روش فعلی عرضه نفت در بورس هیچ گاه به سرمنزل مقصود نخواهد رسید و بهتر است برای پرهیز از تاخیر بیشتر در راه‌اندازی بورس نفت، مسیر و راه درست که سپردن کار به دست کاردان متخصص هر رشته است انتخاب و اجرا شود. راه‌اندازی بورس نفت توسط دست‌اندرکاران صنعت نفت همراهی تمامی نهادها و سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه وزارت نفت را در جهت موفقیت هر چه بیشتر در پی خواهد داشت مضافا اینکه دامنه نظارت سازمان بورس را نیز گسترده‌تر می‌کند. فراموش نکنیم که صنعت غالب، برجسته و مهم کشور ما صنعت نفت است که با گردش مالی چند ده میلیارد دلاری و در صورت به‌کارگیری ابزارهای نوین مالی بیش از صدها میلیارد دلاری می‌تواند تحول اساسی در اقتصاد کشور ایجاد کند و حجم معاملات آن قابل مقایسه با هیچ یک از بورس‌های فعلی کشور نخواهد بود.

آنچه مسلم است نفت، بخش عمده‌ای از درآمد ارزی کشور را تشکیل می‌دهد و در واقع شاهرگ حیاتی کشور محسوب می‌شود؛ به طوری که در صورت بروز هر گونه مشکل در روند کسب درآمد نفتی، مشکلات اقتصادی عدیده‌ای برای کشور ایجاد می‌کند و بنابراین با توجه به اهمیت عرضه نفت و فرآورده‌های آن باید به شکلی دقیق و کارشناسی موضوع عرضه آن در بورس مورد بررسی قرار گیرد تا خدای ناکرده خللی در روند کسب درآمد ایجاد نشود. اهمیت این موضوع به قدری است که تمامی فرآیندها از میزان تولید و نحوه عرضه، توزیع در مناطق مختلف جهان، رعایت سهمیه‌بندی اوپک، رعایت مصالح سیاسی کشور، چگونگی انجام معامله، نوع ارز، نحوه نقل و انتقال و تسعیر و تبدیل ارز، سیستم‌های تسویه وجوه، بانک تسویه‌کننده و... باید به صورت دقیق مورد توجه قرار گیرند.

با توجه به نوع و ماهیت بورس‌های فعال در کشور و با توجه به عرضه‌های انجام شده چنین به نظر می‌رسد که هیچ یک از آنها توانایی عرضه نفت را ندارند (ضمن احترام و قدردانی از کلیه کارکنان زحمتکش بورس کالا). بورس کالا از ادغام بورس فلزات و کشاورزی راه‌اندازی شده و پایه و اساس آن عمدتا بر مبنای فلزات است و اعضای هیات مدیره آن که گرداننده اصلی شرکت هستند عمدتا از دست‌اندرکاران صنایع فلزی و کشاورزی هستند. بورس انرژی در حال تاسیس نیز پایه و اساس برقی دارد و بیشتر با هدف عرضه برق راه‌اندازی شده است (در صورت نیاز می‌توان نقاط ضعف بورس‌های موجود را دقیقا احصا و ارائه کرد) همان طور که ملاحظه می‌شود عملا هیچ جایگاهی برای فعالان نفتی در اداره این بورس‌ها در نظر گرفته نشده است.

با توجه به اهمیت صنعت نفت و جایگاه آن به عنوان یکی از قدیمی‌ترین صنایع کشور و یکی از با اهمیت‌ترین صنایع در اقتصاد، نمی‌‌توان به سادگی و بدون در نظر گرفتن تمامی جنبه‌های با اهمیت، آن را به دست هر شخص یا گروه غیر متخصص واگذار کرد. صنعت نفت بیش از یک قرن در کشور سابقه دارد. کارشناسان و متخصصان این صنعت در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای جزو برجسته‌ترین کارشناسان بوده و باید در راه‌اندازی بورس نفت از توان و تخصص و دانش تمامی دست‌اندرکاران نفتی بهره‌مند شد تا ان‌شاءا... این حرکت عظیم قرین با موفقیت باشد.تردیدی نیست که بازیگر بزرگ بازار نفت باید اثر موثری در فرآیند توزیع و فروش نفت بالاخص در بورس داشته باشد.

با توجه به حجم و گستردگی نفت و فرآورده‌های نفتی که در صورت بهره‌مندی از ابزارهای نوین مالی به تنهایی بیش از ده‌ها برابر تمامی بورس‌های موجود کشور گردش مالی خواهد داشت ایجاد بورس نفت اختصاصی و اختصاصا توسط دست‌اندرکاران نفت از جمله شرکت‌های زیرمجموعه وزارت نفت، اتحادیه‌های تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی و از همه مهم‌تر صندوق بازنشستگی نفت که به نوعی تمامی اقشار و کارکنان شریف و زحمتکش وزارت نفت در آن سهیم هستند امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است بدیهی است که در این خصوص سایر علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری از جمله بانک‌ها و نهادهای مالی و اشخاص حقیقی و حقوقی نیز می‌توانند سهیم باشند، بنابراین در صورتی که علاقه‌مند به موفقیت در راه‌اندازی بورس نفت هستیم باید همه دست‌اندرکاران تلاش کنند تا بورس نفت اختصاصا با محوریت فعالان نفتی راه‌اندازی شود و نظارت عالیه با سایر سازمان‌ها از جمله سازمان بورس اوراق بهادار باشد. راه‌اندازی بورس نفت منافع گسترده‌ای در سطح ملی برای کشور و ملت شریف ایران در پی خواهد داشت. وجود این بورس نظارت بر فعالیت‌های توزیع و فروش که یکی از دغدغه‌های مهم دست اندرکاران نهادهای نظارتی است را بر‌طرف می‌سازد و شفاف سازی کلیه فعالیت‌های مرتبط را به دنبال می‌آورد. تامین مالی پروژه‌های نفتی از طریق ارائه ابزارهای نوین مالی از جمله: فروش اوراق مشارکت، اوراق صکوک، اوراق سلف نفتی، اوراق آتی، اوراق مشتقه (اختیار خرید و فروش) ترانزیت و سوآپ نفت کشورهای همسایه و عرضه نفت سایر کشورها در بورس نفت ایران و متقابلا عقد قراردادهای همکاری با بورس‌های بین‌المللی و منطقه‌ای در جهت عرضه نفت ایران در آن بورس‌ها و گردش مالی گسترده و سرعت نقد شوندگی از جمله دستاوردهای این بورس خواهد بود. بین‌المللی کردن معاملات و دخیل کردن فعالان بین‌المللی در انجام معاملات نفتی و دخیل کردن بانک‌های درجه یک بین‌المللی در تسویه معاملات می‌تواند از جمله راهکارهای مناسب در جهت حل مشکلات نقل و انتقال وجوه و تسویه معاملات به صور گوناگون و با توافق طرفین باشد که این کار می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را نیز خنثی کرده و گردش نقدینگی و نقدشوندگی معاملات را در جهت منافع ملی در پی داشته باشد. همچنین می‌تواند ایران را به‌عنوان مرجع قیمت‌گذاری در سطح منطقه و جهان مطرح کند. در حال حاضر حدود ۱۴ بورس نفت در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کنند که برخی از کشورهای دارای بورس نفت فاقد نفت بوده (تولیدکننده نیستند)، ولی در قیمت‌گذاری نفت تعیین‌کننده است. با استعانت از خداوند متعال و با همکاری کلیه دست‌اندرکاران با راه‌اندازی بورس نفت می‌توان در راستای سیاست‌های نظام مقدس منافع آن را به نفع ایران و دیگر کشورهای تولید‌کننده نفت به‌عنوان مرجع قیمت‌گذاری باز گرداند.

راه‌اندازی بورس نفت کاری بس بزرگ و از باقیات الصالحات برای تمامی دست‌اندرکاران خواهد بود. البته پر واضح است کار بزرگ، ابزار بزرگ، تفکر بزرگ، سیستم‌های جامع و کامل و دانش و تخصص و از همه مهم‌تر مدیران بزرگ و صادق می‌خواهد.با توجه به اراده دولت مبنی بر راه‌اندازی بورس نفت پیشنهاد می‌شود با تکلیف به وزارت نفت و با همکاری وزارت اقتصاد (با توجه به اهمیت موضوع)، بورس نفت توسط دست‌اندرکاران نفتی از جمله شرکت‌های تولید‌کننده و عرضه‌کننده و اتحادیه‌های تولید‌کنندگان و صادر‌کنندگان فرآورده‌های نفتی و از همه مهم‌تر صندوق بازنشستگی وزارت نفت طی یک جدول زمانی حداکثر یکساله با در نظر گرفتن تمامی جوانب امر از جمله فضا و تالارهای مناسب بین‌المللی، مشارکت دادن بانک‌های متعدد و طراز اول همراه با سیستم‌های به روز و مناسب جهت تسویه معاملات و نقل و انتقال وجوه و بهره‌مندی از تجربه تمامی متخصصان و کارشناسان و بورس‌های موجود، بورس نفت را راه‌اندازی کرده و آن را از بن بستی که گرفتار آن شده است نجات داد.

*کارشناس رسمی دادگستری و مدرس دانشگاه