نعمت اله نهاوندی*

بورس نفت، این نوزاد تازه متولد شده بازار سرمایه ایران، این روزها توجهات زیادی را به خود جلب کرده است. این توجهات به ویژه همزمان با جدی شدن راه‌اندازی بورس انرژی به عنوان دومین بورس کالایی کشور افزایش یافته است. ظاهرا اطلاق عنوان «انرژی» بر بورسی که تا چند ماه دیگر تاسیس خواهد شد این ذهنیت را در برخی به‌وجود آورده است که احتمالا معاملات نفت و مشتقات آن به این بورس منتقل خواهد شد. توقف معاملات نفت خام در بورس کالای ایران نیز پس از چند بار عرضه ناموفق، بهانه‌ای شده تا عده‌ای این شائبه را ایجاد نمایند که احتمالا بورس کالای ایران، از توانمندی لازم برای معاملات این محصول برخوردار نیست.

حال آنکه معاملات مشتقات نفتی بیش از ۴ سال است که در بورس کالای ایران آغاز و تثبیت شده و همین موفقیت موجب شد ماموریت راه‌اندازی معاملات نفت خام در بورس نیز از اواخر سال ۸۹ به بورس کالای ایران واگذار و در کمترین زمان ممکن بستر حقوقی و فنی لازم برای تحقق این مهم فراهم و پس از مدت اندکی در تیرماه سال ۹۰ اولین عرضه نفت خام در بورس کالای ایران انجام شد.

البته در این میان برخی نیز صرفا به تصور اینکه نام بورس جدید انرژی است از ضرورت انتقال معاملات نفت به این بورس سخن می‌گویند. از این رو شاید بد نباشد ببینیم بورس کالا تاکنون با معاملات محصولات نفتی و پتروشیمی چه کرده

است؟

بورس کالای ایران به پشتوانه بورس فلزات و کشاورزی سابق، امسال نهمین سال فعالیت خود را سپری می‌کند. در این ۹ سال حجم و ارزش معاملات در این بورس به طور پیوسته در حال افزایش بوده به گونه‌ای که سال گذشته بیش از نیمی از ارزش کل معاملات بازار سرمایه کشور به این بورس اختصاص یافت و سهم آن از این بازار از مجموع معاملات بورس اوراق بهادار و فرابورس پیشی گرفت که این امر حکایت از روند رشد و توسعه قابل توجه این مولود موفق بازار سرمایه ایران دارد. فعالیت بورس کالای ایران به طور مشخص در حوزه معاملات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی نیز به موازات سایر کالاها با یک رشد پایدار همراه بوده است.

راه‌اندازی بورس نفت در واقع تکلیفی بود که در بهمن ماه سال ۸۶ بر اساس مصوبه هیات دولت به وزارت اقتصاد و دارایی و سازمان بورس و اوراق بهادار و سپس به بورس کالای ایران ابلاغ شد. بورس کالا نیز در مدت کمتر از یک ماه با بهره گیری از تجارب چندساله، مرحله نخست این بورس یعنی آغاز دادوستد محصولات نفتی و پتروشیمی را در ۲۸ بهمن همان سال کلید زد.

پس از آن با فراهم شدن مقدمات معاملات صادراتی این محصولات، این مرحله نیز که آغازی بود برای راه‌اندازی فاز نهایی بورس نفت، در تاریخ چهارم آبان سال ۸۸ با حضور وزیر امور اقتصادی و دارایی و مدیران ارشد وزارت نفت در تالار معاملات صادراتی بورس کالای ایران در جزیره کیش راه‌اندازی شد.

بورس کالای ایران در ادامه اقدامات اجرایی خود برای تکمیل حلقه‌های بورس نفت و ورود نفت خام به چرخه معاملات بورس،‌ مذاکرات و برنامه‌ریزی‌های فراوانی را در سطوح مختلف با مسوولان وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران انجام داد و به موازات همین مذاکرات، کلیه مقدمات سخت افزاری و نرم افزاری لازم برای معاملات نفت خام را نیز فراهم آورد که در نتیجه این اقدامات فاز نهایی بورس نفت ایران سرانجام در تاریخ ۲۹ تیرماه سال ۹۰ راه‌اندازی و با حضور معاون اول رییس جمهور، وزیر اقتصاد و دارایی، وزیرنفت و رییس سازمان بورس و اوراق بهادار،‌ نخستین محموله نفت خام صادراتی ایران در تالار معاملات بورس کالای ایران عرضه شد و این دستاورد و رخداد بزرگ اقتصادی، بازتاب و تحسین بسیاری از رسانه‌های خارجی را به همراه داشت.

اما مشکلات معامله نفت خام در این بورس از همان روز افتتاح خودنمایی می‌کرد؛‌ زیرا شرایط عرضه و قیمت نفت خام در ۹ بار عرضه آن در بورس به گونه‌ای تعریف شد که یکی پس از دیگری متقاضیان و خریداران از حضور برای رقابت در این بازار منصرف شدند و متولیان عرضه نیز به بهانه پرهیز از ارزان فروشی نفت! بر رفتار خود پافشاری و سعی کردند قواعد رقابت را آنگونه که خود می‌خواهند به بازار تحمیل نمایند؛ بازاری که به گفته متولیان بازار سرمایه و صاحبنظران اقتصادی، سازوکار رقابتی و قواعد خاص خود را دارد و به هیچ وجه نمی‌تواند و نباید تنها در جهت امیال و خواسته‌های یک بخش از بازار (چه فروشنده و چه خریدار) حرکت کند، بلکه باید منافع هر دو طرف در معاملات لحاظ شود. از این رو پس از مدتی این گونه استنباط شد که ظاهرا مسوولان وزارت نفت به دادوستد این کالا در بورسی که خود عنان اختیار آن را نداشته باشند، تمایلی ندارند.

شاید برپایه همین انگیزه بود که نفتی‌ها با جدی تر شدن تاسیس بورس انرژی، به سمت بورس جدید متمایل شدند تا شاید بتوانند مدیریت این بورس را که هنوز در آغاز راه بود در دست بگیرند. اما در این کار هم توفیقی نیافتند و نهادهای مالی و سرمایه‌گذاری اجازه اعمال نفوذ در مدیریت بورس انرژی را به نفتی‌ها ندادند. اکنون نیز از قول منابع آگاه خبر می‌رسد نفتی‌ها به دنبال تاسیس بورسی مستقل برای معاملات نفت خام هستند (یعنی همان نگاه دولتی و انحصارطلبی برخی دستگاه‌ها که سال‌های سال مانع شکوفایی در بسیاری از بخش‌های اقتصادی شده است و طبق شواهد در هر بخشی که این نگاه تعدیل شده یا کنار رفته است، شاهد شکوفایی و تحولات بسیار چشمگیر بوده‌ایم).

از آنچه گفته شد دو نکته مهم قابل استخراج است؛ نخست آنکه بورس کالای ایران به تکالیف قانونی خود برای راه‌اندازی بورس نفت ایران با جدیت و مداومت اهتمام ورزیده و تمام اقدامات مطالعاتی و حقوقی و اجرایی را برای تحقق این مهم به انجام رسانده است.

نکته دیگر آنکه مشکل بورس نفت کمترین ارتباط را با ضعف یا کاستی در بورس کالای ایران نداشته است (کما اینکه مسوولان وزارت نفت هم هیچگاه صریحا در این خصوص اشاره‌ای نداشتند) و لذا مشکل را باید در بی انگیزگی مسوولان مربوطه برای عرضه نفت خام در بورسی که مستقل از آنها و طبق ضوابط بازار سرمایه اداره می شود، دانست.

با این تفاصیل بدیهی است که عرضه نفت خام در بورس انرژی نیز گره از معاملات این کالای استراتژیک باز نخواهد کرد. ضمن اینکه اساسا نفت‌خام و مشتقات آن در بورس کالای ایران مورد پذیرش واقع شده و برای طی فرآیند پذیرش هر کدام از کالاها جلسات متعدد کارشناسی و مدیریتی برگزار شده و مدارک مختلفی نیز اخذ گردیده است و این گونه نیست که به صرف اطلاق نام انرژی بر یک بورس، تمام زحماتی را که در بورس کالای ایران برای پذیرش و معاملات نفت و مشتقات آن کشیده شده، نادیده گرفته و این محصولات تقدیم بورسی شود که به گفته مسوولان آن حدود ۶ ماه دیگر راه‌اندازی خواهد شد.

علاوه بر این هم اکنون حدود ۵۰ شرکت کارگزاری در بورس کالای ایران مجوز معاملات محصولات نفتی و پتروشیمی را دریافت کرده‌اند که هم اکنون نیز به انجام معاملات این محصولات مبادرت می‌ورزند و به محض اعلام آمادگی وزارت نفت، معاملات نفت خام را نیز با حداکثر توان آغاز خواهند کرد.

لذا مشکل بورس نفت ریشه در مسائلی دارد که با راه‌اندازی بورس انرژی نه تنها حل نخواهد شد، بلکه در صورت اصرار بر عرضه نفت خام در این بورس، کلاف پیچیده این معاملات باز هم پیچیده‌تر خواهد شد.

از این رو توصیه مشفقانه به دوستان و همکارانی که چه در سطوح مدیریتی بازار سرمایه و چه در سطح رسانه‌ای فعالیت می‌کنند، آن است که به جای آنکه در نام‌ها و عناوین متوقف شوند، چاره‌ای برای مشکلات ذکر شده و ریشه‌ای ناکامی بورس نفت بیابند.

* کارشناس اقتصادی