روح‌ا... نجفی
موضوع ادغام بورس‌ها از مباحثی است که اکثر کشور‌های دنیا با آن مواجه‌اند. مطلب مهم این است که در سایر کشور‌ها از زمانی که موضوع ادغام بورس‌های کالایی مطرح می‌شود تا زمان اجرای آن حداقل دو سال به طول می‌انجامد و در این مدت گروه‌های کارشناسی با بررسی‌های دقیق روی این موضوع و جوانب آن، نظرات نهایی خود را به مسوولان ذی‌ربط اعلام کرده و در صورتی که ادغام بورس‌ها توجیه منطقی داشته باشد، مبادرت به این عمل می‌نمایند. در کشور ما نیز همزمان با تصویب قانون جدید بازار سرمایه بحث ادغام بورس‌های کالایی در کشور مطرح شد. در این میان بعضی کارشناسان به دلایلی نظیر، کاهش هزینه‌های جاری مانند: هزینه‌های ساختمان، تاسیسات و تجهیزات، نرم‌افزار‌های معاملاتی، اتاق پایاپای مستقل، فعالیت‌های تحقیقاتی در خصوص ورود ابزار‌های مشتقه به بورس و...، کاهش هزینه‌های توسعه‌ای مربوط به دو بورس، نظارت موثر و متمرکز بر فعالیت‌های بورس کالا توسط نهاد ناظر، رعایت انضباط بیشتر مالی، توسعه ابزار‌های مالی مشتقه و معاملات الکترونیکی در بورس‌ها، ادغام تخصص‌ها در یک فضا و ارتقای مجموع فعالیت‌های بورس‌های کالا و... موافقت خود را با این طرح اعلام کرده‌اند.

از طرف دیگر برخی از کارشناسان به دلایلی نظیر، تخصصی بودن هریک از بورس‌ها و آشنا نبودن کارگزاران با نوع محصولات مورد معامله در هر بورس، عدم کارایی یک بورس و تاثیر آن بر بورس دیگر و در نتیجه کاهش کارایی مجموع بورس کالا، نامتناسب بودن عملیات مربوط به نحوه تسویه قرارداد‌ها، فرآیند تحویل، استاندارد کالا و انبار‌ها در بورس‌های کالایی کشور، مشکلات مدیریتی ناشی از سه بخش گسترده فلزات، کشاورزی و نفت و عدم هماهنگی بین آنها، بازماندن از حرکت به سمت تخصص‌گرایی در بورس‌ها، عدم همکاری مناسب بین سرمایه‌گذاران نهاد‌های مالی و پولی به دلیل پراکندگی صنعتی و کشاورزی، مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده‌اند.
گزارش حاضر به سوابق و تاریخچه برخی از بورس‌های کالایی دنیا که مبادرت به ادغام کرده‌اند، می‌پردازد. ذکر تاریخچه بورس‌های کالایی کشور‌های دنیا حاوی نکات مهمی نظیر اقدامات این بورس‌ها در مواردی نظیر امضای تفاهمنامه با سایر بورس‌ها، اصلاح قوانین بورس‌‌های کالا (هرچند سال یک‌بار) و سایر اقدامات است که متاسفانه در مورد بورس‌های کشور، لااقل بورس کالا، چنین اقداماتی تابه‌حال صورت نگرفته است.
سوابق و تاریخچه برخی از بورس‌های کالایی
بورس بین‌المللی آتی و اختیار لندن
بورس‌ بین‌المللی آتی و اختیار لندن (LIFFE) در سال 1982 به دنبال رفع موانع ارزی در انگلستان تاسیس شد. این بورس در ابتدا بهترین روش برای مدیریت بی‌ثباتی نرخ بهره و ارز را به فعالان بازار ارائه کرد. سپس دامنه متفاوتی از ابزار‌های مالی (جمعا تحت عنوان ابزار مشتقه) را توسعه داد. این محصولات را می‌توان تحت این عناوین دسته‌بندی کرد:
- نرخ بهره کوتاه‌مدت (STRs)، اوراق قرضه، معاوضه (SWAPS)، سهام و کالا‌ها LIFFE اساسا به عنوان بورس آتی و اختیار مالی تاسیس شد.
- در 10سال اول فعالیت، قرارداد‌های نرخ بهره عرضه شده توسط این بورس در اکثر بورس‌های دنیا معروف شد.
- در سال ۱۹۹۲ این بورس با بازار اختیار معامله لندن ۲ ادغام شد و قراردادهای اختیار سهام به محصولات این بورس اضافه شد.
- در سال 1996 این بورس با بورس کالای لندن 3 ادغام شد و در نتیجه قراردادهای کالای کشاورزی و محصولات نرم 4 نیز به سبد سهام مالی این بورس اضافه شد.
معاملات این بورس در ابتدا به صورت حراج حضوری اجرا می‌شد معامله‌‌گرانی که می‌‌خواستند تحویل فیزیکی انجام دهند از طریق این بورس دادوستد می‌کردند هر محصولی در جایگاه معاملاتی خاص (PIT) معامله می‌شد.
در سال 1998 LIFFE نحوه معاملات خود را (در مورد کلیه محصولات) از روش سنتی به روش معامله با پایگاه الکترونیکی به نام LIFFECONNECT تغییر داد. امروزه این بورس پیشرفته‌ترین پایگاه 5 الکترونیکی معاملات مشتقه در دنیا را دارا است.
LIFFE سطح وسیعی از برنامه سازماندهی مجدد را برای تعیین نیازهای مشتریان بازار عمده‌فروشی شروع کرد و در عین حال به الزامات بازارهای رقابتی و محیط‌های تکنولوژی رو به رشد نیز دست یافت. گام اول این فرآیند شروع LIFFECONNECT در نوامبر سال ۱۹۹۸ و تجدید ساختار LIFFE به عنوان یک موسسه مستقل تجاری بود. در فوریه سال ۱۹۹۹ LIFFE مرحله دوم برنامه‌اش را با اتفاق آراء سهامداران برای بازسازی شرکت تکمیل کرد و چارچوب حقوقی این شرکت به یک سازمان تجاری سودآور تبدیل شد. برای دستیابی به این هدف، حق عضویت و انجام معامله از سرمایه‌گذاری در سهام تفکیک شد تا ساختار پیچیده یک سهم ساده شود. اینکار افراد غیرعضو و اشخاص ثالث را قادر نمود تا برای اولین بار در LIFFE سرمایه‌گذاری کنند. زیرا طبق ساختار جدید یک سهامدار ملزم به عضویت در بازار نبود.
در ژوئن سال 2000 به دنبال معاملات موفقیت‌آمیز همه قراردادهای آتی و اختیار سهام و مالی این بورس در LIFFECONNECT، این بورس تمایل خود را جهت هدایت بازار به وسیله تکمیل دو حوزه اینترنتی تجارت اعلام کرد.
در ژانویه سال ۲۰۰۲ خرید LIFFE توسط Euronext نهایی شد. LIFFEE,S بر روی مشتقات نرخ بهره کوتاه مدت به دقت تمرکز کرد و تجربیات Euronext را در دامنه‌ای از محصولات سهام تکمیل کرد. حوزه اینترنتی دادوستد مشتقات Euronext و LIFFE تحت عنوان Euronext LIFFE ترکیب شدند. این بورس با آوردن همه محصولات مشتقات با هم در یک پایگاه معاملات الکترونیکی مجزا به LIFFECONNECT در حقیقت یک بازار مجزای مشتقات را در دنیا ایجاد کرد و در سال ۲۰۰۳ از بازارهای پاریس و بروکسل شروع کرد و با حرکت به سمت بازارهای آمستردام و لیسبون ادامه یافت.
جایگزینی حوزه‌های معاملاتی چندگانه با یک بازار مجزا با پشتیبانی سیستم معاملات الکترونیکی جدید هزینه‌ها را هم برای خود EuronextLIFFE و هم مشتریانش کاهش داد و معاملات همزمان را آسان‌تر و ارزان‌تر کرد.
بورس کالای توکیو
بورس کالای توکیو یکی از بزرگ‌ترین بورس آتی کالای فیزیکی دنیا است که در سال 1984 از ترکیب بورس‌های پارچه توکیو، بورس کائوچو توکیو و بورس طلای توکیو به وجود آمد. حجم معاملات بورس کالای توکیو از 4میلیون قرارداد در سال 1985 به 87میلیون قرارداد در سال 2003 رسید به عبارت دیگر در طول این 9سال بیش از 20برابر رشد معاملاتی داشته است.
- در سال ۱۹۹۰، اصلاحیه قانون بورس کالای ژاپن تصویب شد.
- در سال 1992، پالادیم وارد این بورس شد و قانون سرمایه‌گذاری در بازار کالا تصویب شد.
- در سال ۱۹۹۷، وب‌سایت این بورس فعال شد و در همان سال آلومینیوم نیز وارد بورس شد.
- در سال 1999، بازار مواد نفتی با دو محصول بنزی و نفت سفید در این بورس شروع به کار کرد.
- در سال ۲۰۰۱، نفت خام خاورمیانه وارد این بورس شد.
در سال 2002، تفاهمنامه بین این بورس و بورس سنگاپور به امضا رسید.
- در سال ۲۰۰۳، سیستم معاملاتی جدید شروع به کار کرد، موسسه تحقیق از ساختار بازار تاسیس شد، سیستم تسویه جدید (۱+T)‌ در اتاق پایاپای این بورس اجرایی شد، گازوئیل وارد بورس شد و تفاهمنامه‌ای با بورس تجاری نیویورک و بورس بین‌المللی نفت لندن امضا شد.
- در سال 2004، تفاهمنامه با بورس آتی تایوان، بورس کالای دالیان، بورس آتی کره، بورس آتی کشاورزی تایلند و بورس کالای هند امضا شد و قرارداد اختیاری بر روی آتی طلا وارد این بورس شد.
- در سال ۲۰۰۵، بازار کائوچو کاملا کامپیوتری شد. اصلاح قانون بورس کالا تصویب شد و شرکت با مسوولیت محدود اتاق پایاپای کالای ژاپن شروع به تسویه و پایاپای نمودن قراردادها نمود.
بورس تجاری نیویورک
بورس تجاری نیویورک نیز از ترکیب دو بورس کالای نیویورک (COMEX) و بورس تجاری نیویورک (NYMEX) در سال ۱۹۳۳ از ادغام چهار بورس کوچک‌تر به نام بورس ملی فلزات، بورس کائوچو نیویورک، بورس ابریشم ام و بورس پوست تشکیل شده است و در‌حال‌حاضر معاملات در بورس تجاری نیویورک در دو تالار معاملاتی واقع در مرکز شهر منهاتان نیویورک با ابزارهای مدرن الکترونیکی در دو بخش زیر انجام می‌گیرد.
1 - بخش NYMEX که معاملات مربوط به بازارهای انرژی، پلاتینیم و پالادیم را انجام می‌دهد.
۲ - بخش COMEX که معاملات مربوط به بازار فلزاتی نظیر طلا، نقره، مس و شاخص‌های اختیار را انجام می‌دهد.
بورس آتی شانگهای
این بورس در سال ۱۹۹۹ از ادغام سه بورس کالایی به نام بورس فلزات شانگهای، بورس نفت خام و حبوبات شانگهای و بورس کالای شانگهای به‌وجود آمد و در‌حال‌حاضر چهار محصول آلومینیوم، مس و نفت سیاه (مازوت) و کائوچوی طبیعی در این بورس معامله می‌شود. علاوه بر این دو بورس کالای دالیان و بورس زنگزوانیز در چین فعال هستند.
بورس مشتقات مالزی MEDX
بورس مشتقات مالزی بورس جامع و سالمی برای معاملات آتی در خصوص کالاها ابزار مشتقه و نرخ بهره می‌باشد. این بورس در ژوئن سال ۲۰۰۱ از ادغام دو بورس آتی مالزی به نام‌های بورس مالی و کالایی مالزی ۱۱ و بورس قراردادهای آتی و اختیار کوالالامپور ۱۲ تشکیل شد.
بورس مالی و کالایی مالزی نیز در سال 1998 از ادغام بورس کالای کوالالامپور 13 و شرکت تابعش یعنی بورس مالی مالزی 14 تشکیل شده بود. در‌حال‌حاضر 9 محصول قرارداد آتی روغن نخل، قرارداد آتی هسته خرما، قرارداد آتی و اختیار شاخص ترکیبی بورس کوالالامپور قراردادهای آتی 3، 5 و 10 ساله اوراق بهادار دولتی کشور مالزی و قرارداد آتی سهام منفرد 15 در بورس مشتقات مالزی معامله می‌شود.
بورس حبوبات توکیو
- در سال 1952 معاملات آتی خود را با دانه‌های روغنی و سیب‌زمینی شروع کرد.
- در سال ۱۹۵۷ قرارداد آتی لوبیا سفید وارد این بورس شد.
- در سال 1961 قرارداد آتی حبوبات وارد این بورس شد.
- در سال ۱۹۹۱ معاملات اختیار روی آتی حبوبات آمریکایی وارد بورس شد و سیستم معاملاتی این بورس، بورس شکر توکیو را نیز در برگرفت.
- در اول اکتبر سال 1993 با بورس شکر توکیو ادغام شد.
- در سال ۱۹۹۴ قرارداد آتی غله وارد بورس شد.
- در سال 1995 این بورس با بورس حبوبات هکایدو ادغام شد.
- در سال ۱۹۹۶ وب‌سایت این بورس راه‌اندازی شد.
- در آوریل سال 2006 نیز این بورس با بورس کالای یوکوهاما ادغام شد.
قبل از جمع‌بندی این گزارش‌ به خلاصه‌ای از تاریخچه بورس هیات تجاری شیکاگو جهت آشنایی بیشتر با این بورس پرداخته می‌شود. نکته قابل توجه این که این بورس سابقه ادغام نداشته است و به دلیل استناد اکثر کارشناسان در بحث ادغام به این بورس به تاریخچه مختصری از این بورس پرداختیم.
بورس هیات تجاری شیکاگو
- در سال ۱۸۴۸ (۱۵۸ سال قبل) با فعالیت ۸۲ تاجر شروع به کار کرده است و در ابتدا قرارداد تحویل آتی را در مورد محصولاتی نظیر گرد گیاهان و علوفه خشک اجرا نمود و سپس قرارداد FORWARD غله وارد این بورس شد.
- در سال 1856 تعداد کارگزاران این بورس به 122 نفر رسید.
- در سال ۱۸۵۹ این بورس با حکم فرماندار ایالت ایلینویز متعهد به استاندارد نمودن کیفی و بازرسی حبوبات شد.
- در سال 1865 با استاندارد نمودن محصولات توسط این بورس قرارداد آتی وارد این بورس شد.
- در سال ۱۸۷۷ قراردادهای آتی رسمی‌تر شد و سوداگران وارد این بورس شدند.
در سال 1936 قرارداد آتی SOYBEAN (دانه سویا) وارد بورس شد.
- در سال ۱۹۷۳ دولت آمریکا کمیسیون معاملاتی آتی کالا (CFTC) را برای نظارت بر بورس‌های کالای تاسیس نمود.
- در سال 1974 معاملات آتی بر روی 3 کیلو طلا شروع شد.
- در سال ۱۹۷۵ قرارداد آتی نرخ بهره وارد این بورس شد.
بورس کالای توکیو
-در سال ۱۹۷۷ قرارداد آتی اوراق قرضه وارد این بورس شد.
-در سال 1982 قرارداد آتی 10ساله اسکناس صادره از خزانه 18 وارد این بورس شد.
-در سال ۱۹۸۴ معاملات اختیار Soybean شروع شد.
-در سال 1997 قراردادهای آتی و اختیار میانگین شاخص صنعتی داوجونز وارد این بورس شد.
-در سال ۲۰۰۱ قرارداد آتی معاوضه نرخ بهره ۱۰ساله وارد این بورس شد.
-در سال 2003 این بورس به سمت پایگاه معاملات الکترونیکی جدید که با کمک LIFFE CONNET تاسیس شده بود سوق یافت و موافقتنامه‌ای با بورس تجاری شیکاگو برای خدمات تسویه قراردادها منعقد نمود.
-در سال ۲۰۰۵ این بورس قرارداد آتی اتانول (الکل معمولی) را با موفقیت شروع نمود.
-در سال 2006 این بورس به بالاترین حجم کل معاملات سالانه یعنی 674میلیون قرارداد در سال 2005 رسید.
منبع: نشریه بورس کالا