سعیدتراشیون- یکی از سوالات مهمی که درخصوص ابزارهای مالی مطرح می‌شود این است که این ابزارها «مشروط» یا «بدون قید و شرط» هستند؟
به عبارت دیگر، آیا می‌توان انواع اسناد و مدارکی را که توسط بانک‌ها صادر و تعهد پرداخت مبلغ مشخصی در آنها درج شده است، بدون رعایت هیچ‌گونه شرطی نقد کرد یا پرداخت وجوه آنها منوط به احراز و رعایت شرایط مشخصی است. پاسخ به این سوال راهگشای حل بسیاری از مشکلاتی است که بازرگانان در استفاده از این ابزارها با آن مواجه هستند. برای پاسخ به این سوال در گام نخست باید دو عبارت «مشروط» و «بدون قید و شرط» را تعریف کنیم. اگر مشروط بودن پرداخت یک سند مالی را به معنای رعایت حداقلی از شرایط چون ارائه اوراق هویت و رعایت سررسید مندرج در آنها بدانیم، معنای مشروط به قدری بسیط و گسترده خواهد بود که عملا تمامی اسناد مالی را در بر می‌گیرد. پس بهتر آن است که رعایت موارد ساده فوق را به‌عنوان امور بدیهی تلقی نموده و با محدود کردن معنای عبارت مشروط آن را موارد و قید و بندهایی بدانیم که فارغ از موارد معمول و بدیهی، پرداخت را با محدودیت‌هایی مواجه می‌کنند. حال می‌توانیم «بدون قید و شرط» را نیز نوعی روش پرداخت بدانیم که صرفا رعایت موارد حداقلی و بدیهی چون سررسید، احراز هویت و تکمیل فرم‌های ضروری را شامل می‌شود.
با توجه به موارد ذکر شده، حال بهتر می‌توان موضوع اصلی را تحت بررسی قرار داد. برای شناخت اینکه کدام یک از ابزارهای مالی به صورت مشروط و کدام یک بدون قید و شرط قابل‌پرداخت هستند باید این ابزارها را به دو دسته ابزارهای پرداخت و ابزارهای تضمین طبقه‌بندی کنیم:
الف- ابزارهای پرداخت
ابزارهای پرداخت اسنادی هستند که با هدف تسویه بدهی بدهکار نسبت به طلبکار تهیه و تنظیم می‌شوند. از نظر تاریخی این ابزارها نخست به‌عنوان جایگزینی برای پول نقد ابداع شدند. بدیهی است که در مبادلات تجاری همواره نمی‌توان از روش تسویه نقدی استفاده کرد. ساده‌ترین علت آن می‌تواند حجم بالای مبلغ مورد معامله باشد که استفاده از روش جایگزینی برای جابه‌جایی پول را ضروری می‌سازد. اگر استفاده‌های ناصوابی را که امروزه از چک می‌شود، در نظر نگیریم چک صرفا ابزاری برای تسویه نقدی یک مبادله تجاری محسوب می‌شود. چک تعهد پرداخت امضا‌کننده چک به پرداخت نقدی و آنی مبلغ مندرج در آن به گیرنده چک است. چکی را که در وجه حامل صادر شده باشد می‌توان یک ابزار پرداخت بدون قید و شرط دانست؛ اما همین ابزار ساده پرداخت هم می‌تواند با درج شروطی ساده مقید شود. درج نام گیرنده چک، امکان انتقال آن را صرفا در صورت ظهرنویسی فراهم می‌کند و خط خوردن «حواله کرد» امکان ظهرنویسی را منتفی کرده و آن را به ابزاری غیر قابل‌انتقال بدل می‌کند. پس همان‌طور که به سادگی مشاهده می‌کنیم، حتی چک که ساده‌ترین ابزار پرداخت است نیز این توانایی را دارد که به‌صورت مشروط صادر شود؛ البته با توجه به سادگی این ابزار شروطی که برای چک می‌توان قائل شد بسیار‌محدود و در حد توانایی‌های این ابزار مالی است.
پیچیدگی و گستردگی تجارت داخلی و بین‌المللی که رشد حیرت آور سیستم بانکداری را نیز به همراه داشته، باعث شده است تا وابسته به نیازهای طرفین در قراردادهای تجاری و مالی، ابزارهای پرداخت گوناگونی ابداع و رایج شود. یکی از این نیازها معاملات غیرنقدی در سررسیدآینده است. سفته در تجارت داخلی و برات ارزی در تجارت بین‌الملل انواع نسبتا ساده‌ای از ابزارهای پرداخت جهت تسویه آتی وجه محسوب می‌شوند. علاوه‌بر امکان درج سررسید آینده، این دو ابزار پشتوانه حقوقی محکم‌تری در اختیار دارنده خود قرار می‌دهند؛ اما همانند چک این دو ابزار توانایی درج شروط بسیار محدودی را دارند و با تسامح می‌توان آنها را در کنار چک جزو ابزارهای پرداخت «بی‌قید و شرط» تلقی کرد.
اگر از این ابزارهای پرداخت نسبتا ساده عبور کنیم، به ابزارهای پرداختی می‌رسیم که اساسا ماهیتی مشروط دارند و هدف از ابداع آنها رعایت شروط لازم برای پرداخت وجه بوده است. مهم‌ترین ابزار پرداخت مشروط اعتبار اسنادی است که صرفا در صورت ارائه اسناد مندرج در آن قابل‌پرداخت خواهد بود. ابزارهای پرداخت مشروط را باید محصول پیچیدگی و رشد روش‌های تجارت و ورود موضوع ریسک به صورت علمی به معاملات تجاری و مالی دانست. شروطی که برای پرداخت یک ابزار پرداخت مشروط در متن آن درج می‌شود در حقیقت روشی است برای پوشش ریسک پرداخت‌کننده. به عنوان مثال در یک اعتبار اسنادی تا زمانی که اسنادی دال بر ارسال کالا به بانک ارائه نشود، پرداخت انجام نخواهد شد و این امر به‌این معنا است که ریسک عدم‌دریافت وجه توسط فروشنده و عدم‌دریافت کالا توسط خریدار با این ابزار پوشش داده می‌شود.
آنچه از موارد مذکور به خوبی می‌توان دریافت این است که ابزارهای پرداخت هم به صورت مشروط و هم به صورت بدون قید و شرط صادر می‌شوند. اگر محوری را ترسیم کنیم که یک سوی آن ابزارهای بدون قید وشرط و سوی دیگر آن ابزارهایی با حداکثر شروط قرار داشته باشند. در یک سو محور چکی در وجه حامل و در سوی دیگر آن ابزارهای چون اعتبار اسنادی قابل‌مشاهده خواهند بود. پس درج شروط بیشتر در یک ابزار پرداخت با سادگی آن ابزار نسبت معکوس دارد و وابسته به نیازهای طرفین یک رابطه تجاری یا مالی می‌توان از ابزارهای پرداخت مشروط یا بدون قید و شرط استفاده کرد.
ب- ابزارهای تضمین
ابزارهای تضمین که با هدف پوشش ریسک صادر می‌شوند. هر چند که تعهد پرداخت مبلغی مشخص را بر عهده دارند؛ اما بر خلاف ابزارهای پرداخت، با هدف نقد شدن صادر نمی‌شوند؛ بلکه به عنوان تضمین و پشتوانه‌ای هستند که در صورت تحقق ریسک مربوطه وجه آنها به ذی‌نفع پرداخت می‌شود. ابزارهای تضمین به طور کلی به دو دسته ضمانتنامه‌ها و بیمه‌نامه‌ها تقسیم می‌شوند. بیمه‌نامه‌ها برای پوشش ریسک حوادث و اتفاقات ناگوار خارج از اراده انسانی و ضمانتنامه‌ها برای پوشش ریسک عدم‌ایفای تعهدات یکی از طرفین یک رابطه تجاری یا مالی صادر می‌شوند.
نکته مهمی که در خصوص ابزارهای تضمین در مقایسه با ابزارهای پرداخت از نظر مشروط بودن آنها وجود دارد این است که ابزارهای تضمین همواره و در تمامی شرایط مشروط هستند و به هیچ عنوان امکان صدور یک ابزار تضمین بدون قید و شرط وجود ندارد.
اشتباه رایجی که در خصوص ضمانتنامه‌های بانکی وجود دارد عنوان «ضمانتنامه بدون قید و شرط» است. برای توضیح علت این اشتباه رایج توضیح این نکته ضروری است که ضمانتنامه‌های بانکی به طور کلی به دو دسته ضمانتنامه‌های تبعی و ضمانتنامه‌های مستقل یا عندالمطالبه تقسیم می‌شوند. ضمانتنامه‌های تبعی که نوع منسوخ ضمانتنامه بوده و امروزه به ندرت توسط بانک‌ها صادر می‌شود، ضمانتنامه‌ای است که پرداخت آن مشروط به اثبات تخلف برای ضامن است. با توجه به عدم‌امکان ورود بانک‌ها به قراردادهای طرفین یک رابطه تجاری امروزه تقریبا تمامی ضمانتنامه‌ها به صورت مستقل یا عندالمطالبه هستند که جهت پرداخت وجه آنها نیازی به اثبات تخلف برای ضامن نیست. این تفاوت مهم میان ضمانتنامه‌های تبعی و مستقل باعث گردید که قید «بدون قید و شرط» اشتباها برای ضمانتنامه‌های مستقل استفاده شود و حال آنکه این ضمانتنامه‌ها صرفا مستقل از رابطه پایه هستند و نه بدون قید و شرط. ضمانتنامه‌های مستقل نیز همانند تمامی ابزارهای تضمینی مشروط به مواردی هستند که در متن آنها درج گردیده است. مهم‌ترین شرط ضمانتنامه‌ها شرط پرداخت آنها است که رعایت آن برای دریافت وجه توسط ذی‌نفع ضروری است. بر اساس آخرین نسخه از مقررات متحدالشکل ضمانتنامه‌های عندالمطالبه، شرط پرداخت ضمانتنامه‌های مستقل باید به گونه‌ای درج شود که بر اساس آن ذی‌نفع جهت مطالبه وجه آن ضمن اعلام تخلف متقاضی ضمانتنامه از انجام تعهدات خود تحت قرارداد پایه، نوع تخلف را نیز به‌طورکتبی اعلام کند. تذکر این نکته ضروری است که اگر ضمانتنامه‌ای بدون قید و شرط باشد؛ یعنی همانند یک چک در وجه حامل، هر کس می‌تواند هر زمانی آن را نقد کند و بدیهی است که در این صورت ما به جای یک ابزار تضمین با یک ابزار پرداخت ساده برای رد دین مواجه خواهیم بود که با ماهیت تضمینی یک ضمانتنامه در تضاد جدی است.
نتیجه‌گیری
شروطی که برای پرداخت ابزارهای مالی معین می‌شود ناشی از پیچیدگی و تنوع کارکردی آنها است. ابزاری که بدون قید و شرط قابل‌پرداخت باشد، عملا کارکردی مشابه پول نقد دارد و همان‌طور که اشاره شد بهترین مثال آن یک چک در وجه حامل است، اما به موازات پیچیده شدن تجارت ابزارهای مالی نیز مشروط و مقید شده تا توانایی رفع نیازهای تجار و بازرگانان را داشته باشد. ابزارهای پرداخت از انواع پرداخت بدون قید و شرط تا مشروط بودن پرداخت آنها به انواع قید و بندها متنوع است؛ اما ابزارهای تضمین با توجه به ماهیت آنها اساسا ابزارهای مشروط هستند که به‌طور کلی شرط تحقق ریسک مربوطه را شامل می‌شوند. اصطلاح «بدون قید و شرط» را به هیچ عنوان نمی‌توان در خصوص ابزارهای تضمین از جمله ضمانتنامه‌های بانکی مورد استفاده قرار داد. ضمانتنامه‌های بانکی را صرفا باید مستقل یا عندالمطالبه نامید.