علی‌اعظم محمدبیگی
گمان می‌کنم که با مجازات جریمه نقدی برای سرعت غیرمجاز در جاده‌های برون‌شهری آشنا باشید.

تصدیق می‌کنید که اگر این مجازات و مجازات‌های مشابه نبود، شمار حوادث رانندگی و قربانیان آن بسیار بیشتر می‌شد. بنابر‌این، حتی اگر چنین مجازاتی را خود تجربه کرده باشید نیاز به وجود این مجازات‌های بازدارنده درمقابل حوادث رانندگی را تایید می‌کنید. اکنون تصور کنید که برای مجازات رانندگان حادثه‌آفرین و در نتیجه، برای کاستن از حوادث رانندگی ابزار دیگری وجود داشته باشد. به‌یقین، تعجب خواهید کرد اگر بدانید که این ابزار پرکاربرد درکشورهای دیگر، در ایران به نحو موثر به کار گرفته نمی‌شود. این تعجب بیشتر خواهد شد اگر معلوم شود که در ایران دولت همواره مانع کاربرد موثر این ابزاربوده است. فرض کنید که شما راننده بسیار محتاطی هستید و تاکنون به دیگران خسارت نزده‌اید. این سیاست دولت، شما را بیشتر حیرت‌زده خواهد کرد اگر گفته‌شود که کاربرد موثر این ابزار، علاوه برتشدید مجازات رانندگان حادثه‌آفرین، نفع مالی بیشتر برای رانندگان محتاط در‌پی خواهد داشت.
فرد قصد دارد به شعبه شرکت بیمه مراجعه کند زیرا به عنوان دارنده وسیله نقلیه موتوری زمینی، طبق قانون باید بیمه مسوولیت در مقابل اشخاص دیگر یا به اصطلاح، بیمه شخص ثالث داشته باشد. در این نوع بیمه مسوولیت، شرکت بیمه در‌ ‌‌ازای دریافت وجه متناسب از دارنده هر وسیله نقلیه موتوری زمینی(یا همان حق‌بیمه)، تعهد می‌دهد که خسارت بدنی یا مالی احتمالی این وسیله نقلیه به هر شخص دیگر را جبران کند.
کارمند شرکت بیمه پس از خوشامدگویی به شخص دارنده وسیله نقلیه موتوری زمینی،یک فرم به او می‌دهد تا آن را پر کند. این فرم که در بالای آن نوشته شده ‌است «فرم پیشنهاد بیمه مسوولیت دارنده وسیله نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث»، چند قسمت دارد. در قسمت اول، با عنوان مشخصات پیشنهاد‌دهنده بیمه، فرد باید نام،نام خانوادگی،سن، شغل، نشانی محل سکونت وشماره تلفن خود را بنویسد. طبق آمار، در تمام کشورها بیشتر حوادث رانندگی را رانندگان جوان پدید می‌آورند. بنابر‌این، شرکت بیمه معمولا از متقاضیان جوان بیمه شخص ثالث(برای مثال،از افراد زیر 25 سال) حق‌بیمه اضافه می‌گیرد. برخی از دارندگان وسیله نقلیه ممکن است بیش از یک شغل داشته باشند. این افراد معمولا با وسیله نقلیه خود بیشتر تردد می‌کنند. چون احتمال خسارت این وسیله به دیگران بیشتر می‌شود، بنابراین افراد چند‌شغله، در مقایسه با افراد یک‌شغله باید حق‌بیمه اضافه بپردازند.
قسمت دوم در فرم پیشنهاد بیمه شخص ثالث، مربوط به مشخصات وسیله نقلیه است. در این قسمت فرد علاوه بر اطلاعات لازم برای تمایز اتومبیل خود از اتومبیل‌های مشابه مانند شماره پلاک، شماره موتور، شماره شاسی و رنگ اتومبیل، اطلاعات دیگری مانند تعداد سیلندر، سال ساخت و نوع استفاده آن را باید بنویسد. هر قدر تعداد سیلندر و در نتیجه، قدرت اتومبیل بیشتر باشد در حادثه رانندگی احتمالی، با شدت بیشتر به دیگران خسارت خواهد زد. بنابر‌این برای مثال، حق‌بیمه شخص ثالث برای اتومبیل هشت سیلندر بیشتر از اتومبیل چهار سیلندر است. قابلیت فنی وسیله نقلیه با افزایش مدت کارکرد آن کمتر می‌شود. بنابر‌این، سال ساخت یک عامل دیگر در تعیین حق‌بیمه شخص ثالث است.
در قسمت دیگر فرم پیشنهاد بیمه شخص ثالث، فرد باید نام دیگر رانندگان احتمالی اتومبیل و میزان تجربه رانندگی آنها را بنویسد. شرکت بیمه برای بیمه‌کردن مسوولیت دارنده اتومبیلی که علاوه بر او، یک یا چند فرد دیگر آن را خواهند راند، حق‌بیمه اضافه می‌گیرد. آخرین قسمت فرم پیشنهاد بیمه، مربوط به سوابق بیمه‌ای و سوابق خسارتی وسیله نقلیه پیشنهاد شده برای بیمه شخص ثالث است. سوابق خسارتی بیشترین تاثیر را در تعیین حق‌بیمه شخص ثالث دارد. در این قسمت تمام حوادث رانندگی سه سال گذشته باید نوشته شود و اینکه چه کسی در این حوادث راننده وسیله نقلیه بوده و آیا خسارت به شخص ثالث از نوع خسارت بدنی، مالی یا هر دو بوده است.
پیش‌تر گفتیم که جریمه نقدی برای سرعت غیرمجاز و مجازات‌های مشابه، ابزاری برای کاستن از حوادث رانندگی است. در ادامه، گفته شد که علاوه بر این مجازات‌های بازدارنده، ابزار دیگری برای کاستن از این حوادث وجود دارد.
این ابزار نحوه تعیین حق‌بیمه شخص ثالث یا به اصطلاح، نحوه قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث است. اکنون شاید بخواهید بدانید که این ابزار چگونه عمل می‌کند.
گمان می‌کنم که دارنده هر وسیله نقلیه موتوری زمینی با دو مقوله اعمال تخفیف عدم خسارت و جریمه تعدد خسارت در‌ زمان تمدید بیمه‌نامه، آشنا باشد. شرکت بیمه با اعمال تخفیف عدم خسارت یا در واقع، کاستن از حق‌بیمه سال بعد، راننده محتاط را به دلیل احتیاط در رانندگی و عدم ایجاد خسارت برای اشخاص دیگر تشویق می‌کند.
در مقابل، جریمه تعدد خسارت یا در واقع، اضافه کردن حق‌بیمه سال بعد، برای تنبیه دارنده وسیله نقلیه پرخسارت اعمال می‌شود. با این تنبیه مالی، رانندگان این‌گونه وسایل ناچار به احتیاط در رانندگی در سال بعد می‌‌شوند. اکنون پی برده‌اید که تشویق وتنبیه مالی رانندگان محتاط و حادثه‌آفرین، ابزار دیگری برای کاستن از حوادث رانندگی است. مهم‌تر از این، ابزار قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث، در مقایسه با ابزار جرایم نقدی و غیرنقدی پلیس برای وسایل نقلیه متخلف،دارای این مزیت است که علاوه برگزینه تنبیه، از گزینه تشویق هم بهره می‌برد.
ما پیش‌تر مدعی شدیم که در ایران قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث به عنوان یک ابزار موثر برای کاستن از شمار حوادث رانندگی، به نحو موثر به کار گرفته نمی‌شود. برای بررسی این ادعا، شما را به مقایسه محتویات فرم پیشنهاد بیمه شخص ثالث در ایران با محتویات فرم پیشنهاد تشریح‌شده در این مطلب دعوت می‌کنم.
البته، همین فرم پیشنهاد دوم نیز یک نمونه نه‌چندان کامل از فرم پیشنهاد مورد استفاده در کشورهای دیگر است. با این مقایسه، پی می‌برید که در ایران عواملی مانند سن و تعداد مشاغل دارنده اتومبیل، وسایل ساخت و تعداد رانندگان آن بر قیمت بیمه شخص ثالث بی‌اثر است.
اکنون شاید بپرسید که دولت چگونه مانع کاربرد موثر قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث برای کاستن از حوادث رانندگی شده است. بیمه شخص ثالث را شرکت بیمه تجاری عرضه می‌کند.
بنابر‌این، معقول این است که قیمت‌گذاری این بیمه، مانند هر بیمه دیگر در اختیار شرکت بیمه باشد(مگر اینکه دولت بخواهد بیمه شخص ثالث را خود از طریق یک شرکت بیمه دولتی عرضه کند). در حالت معمول در بیشتر کشورها، شرکت بیمه با در نظرگرفتن تمام عوامل موثر در احتمال خطرآفرینی وسیله نقلیه مورد نظر،قیمت بیمه شخص ثالث برای این وسیله را تعیین می‌کند. در ایران، قانونگذاران شرکت بیمه را از این ابزار محروم کرده و آن را در اختیار دولت گذاشته‌اند:
تعرفه حق‌بیمه و نحوه تقسیط و تخفیف در حق بیمه شخص ثالث با رعایت نوع و خصوصیات وسیله نقلیه و فهرست تخلفات حادثه‌ساز و ضریب خسارت این رشته توسط بیمه مرکزی ایران تهیه و پس از تایید شورای عالی بیمه به تصویب هیات وزیران خواهد رسید(قانون اصلاح قانون بیمه اجباری مسوولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث،ماده ۸).
طبق آخرین آمار منتشرشده،در سال 1388 شرکت‌های بیمه 930 میلیارد ریال در بیمه شخص ثالث زیان کرده‌اند (روزنامه جمهوری اسلامی،13 دی1389). به عبارت دیگر، در این رشته بیمه، بیمه‌گذاران به همان اندازه که به دیگران خسارت وارد کرده‌اند حق‌بیمه نپرداخته‌اند.
این زیان را شرکت بیمه چگونه جبران می‌کند؟زیان در بیمه شخص ثالث از طریق دریافت حق‌بیمه بیشتر از بیمه‌گذاران رشته‌های دیگر جبران می‌شود. برای مثال، فرد برای خریدن بیمه آتش‌سوزی برای خانه خود، قیمتی بیشتر از حق‌بیمه معمول و منصفانه باید بپردازد.
اما مهم‌تر از این،چون تداوم قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث توسط دولت، معمولا شرکت‌های بیمه را هر سال دچار زیان کرده است دور از تصور نیست که هر شرکت بیمه برای کاستن از زیان سالانه، در پرداخت خسارت به اشخاص خسارت‌دیده سختگیرانه عمل ‌کند و چه بسا، خسارت برخی از این اشخاص به‌طور کامل جبران نشود.
پیش‌تر گفتیم که کاربرد موثر ابزارقیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث علاوه بر تشدید مجازات راننده حادثه‌آفرین، نفع مالی بیشتری برای راننده محتاط درپی خواهد داشت. اکنون شاید بخواهید بدانید که چگونه این پدیده رخ می‌دهد. در وضعیت فعلی، یعنی دخالت دولت در قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث، حق‌بیمه پرداختی توسط راننده محتاط تفاوت زیادی با حق بیمه پرداختی توسط راننده پرخسارت ندارد.
برای مثال، رانندگان پرخسارت شاید به طور متوسط، دو برابر رانندگان محتاط حق‌بیمه بپردازند. در وضعیت مطلوب، یعنی واگذاری قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث به شرکت بیمه،این نسبت به نفع رانندگان محتاط تغییر می‌کند. برای مثال، رانندگان پرخسارت به طور متوسط چهار برابر رانندگان محتاط حق‌بیمه خواهند پرداخت.
طبق گزارش مرکز تحقیقات وزارت راه،ایران از نظر مرگ و میر تصادفات جاده‌ای در صدر کشورهای جهان قراردارد(تهران امروز، دهم مرداد ۱۳۸۹). این وضعیت ناشی از عوامل مختلفی است. آیا قیمت‌گذاری غیرفنی بیمه شخص ثالث یکی از این عوامل نبوده است؟ در ایران، بیش از ۴۰ سال است که ابزار قیمت‌گذاری بیمه شخص ثالث در اختیار دولت قرار دارد.
پیشنهاد می‌کنیم که قانون‌گذاران کشور در مقابل تجربه جمعی بشر سر فرود آورند و مانند بیشتر کشورها، این ابزار را به نهاد ذی‌صلاح یعنی شرکت بیمه واگذار کنند. آثار این تغییر سیاست شجاعانه به احتمال زیاد، نشان خواهد داد که دخالت دولت در تعیین قیمت بیمه شخص ثالث به نفع جامعه نبوده است.
........................................................................................
زیرنویس: این مطلب یک قسمت از کتابی با عنوان «شبه‌جنگ در خیابان‌ها و جاده‌های ایران» است که نویسنده قصد دارد آن را در آینده منتشر کند.