نفیسه صفدری*

هیچ جای دنیا سراغ نداریم که قیمت یک لیتر بنزین از یک لیتر آب معدنی ارزانتر باشد یا ۳۰ درصد منابع کشور در قالب یارانه و به صورت پنهان به‌ویژه در بخش انرژی توزیع شود.

در حالی که متوسط درآمد جهان از هر بشکه نفت به میزان ۶۷۰ دلار است، این رقم در ایران ۲۲۰ دلار و در کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۱۳۶۰ دلار است. با این روند استفاده از منابع کشور، چگونه می‌خواهیم براساس سند چشم‌انداز بیست ساله قدرت اول اقتصادی منطقه شویم؟ لذا ناگزیر از اجرای طرح تحولات اقتصادی در کشور هستیم.

با در نظر گرفتن تمامی عوامل ذکر شده و با توجه به این مساله که نظام یارانه‌ای یک برنامه تقریبا ۵ ساله است که به کمک سایر برنامه‌های اقتصادی می‌آید، اما گاهی موارد نتایج حاصل از آن اثر خود را به صورت بلند مدت حفظ می‌کند، مساله یارانه‌ها و نحوه اختصاص آن، دقتی بیش از پیش را می‌طلبد و با عنایت به اینکه اصلی‌ترین مانع در مقابل این تصمیم، تورم موجود و تورم ایجادی در زمان اجرای این طرح می‌باشد، ولی همچنان باید میزان فزاینده یارانه‌ها در اقتصاد ایران را به عنوان خط قرمزی در حاشیه همه تصمیم‌گیری‌ها در نظر بگیریم. همچنین نباید فراموش کنیم که این یارانه‌ها گرچه با هدف حمایتی پرداخت می‌گردد، ولی ضربه وارده را روز به روز محکم‌تر متوجه همه اقشار علی‌الخصوص همین گروه حمایتی می‌کند.

بحث هدفمند نمودن یارانه‌ها که یکی از محورهای اصلی طرح تحول اقتصادی دولت می‌باشد، در سال‌های گذشته مطرح گردید؛ اما به دلیل عدم وجود شرایط اقتصادی مناسب مورد پذیرش واقع نگردید. از طرفی جزئیات این طرح نیز به طور کامل بیان نگشته و فقط به دورنمایی از اهداف اشاره گردیده است که براساس این اهداف مقرر شده بود که بر اساس اطلاعاتی که توسط مرکز آمار ایران جمع آوری می‌گردد، خانوارهای ایرانی را به چندین دهک تقسیم نموده و براساس این تقسیم‌بندی، مبالغی از یارانه به دهک‌ها اختصاص یابد. این طرح دوباره در سال ۸۸ مطرح و کلیات آن در مجلس به تصویب رسید.

در بررسی دوباره این طرح در سال ۱۳۸۸ و در تصویب کلیات آن این‌گونه مقرر گردید که قیمت حامل‌های انرژی در طول اجرای برنامه پنجم توسعه افزایش می‌یابد و قیمت حامل‌های انرژی به قیمت پایه خلیج فارس برسد. تفاوت این طرح با طرح مطرح شده در سال ۸۷ این است که شیب افزایش قیمت حامل‌های انرژی متعادل‌‌تر شده است؛ به طوری که شیب افزایش ۲۰ درصد قیمت‌ها مدنظر است که پنج دهک پایین جامعه از یارانه‌های نقدی و غیر نقدی استفاده کنند.

بانک‌ها قادر به این مساله نیستند تا شرایط اقتصادی کشور پیرامون این موضوع را تغییر دهند، لذا در صورتی موفق خواهند بود که بتوانند از شرایط موجود بهترین استفاده را نمایند.

در این راستا پیشنهادهایی برای مواجه بهینه بانک‌ها با طرح فوق، ارائه می‌گردد:

* بانک باید بتواند نقدینگی ناگهانی را که با اجرای این تصمیم وارد جامعه می‌گردد جذب نماید.

در صورت اجرای طرح و با توجه به موارد مطرح شده که قرار است هدفمندی با استفاده از پرداخت نقدی صورت گیرد، بانک موفق باید از قبل تمام تدابیر خود را اتخاذ نماید و شرایط انگیزشی والایی، بالاتر از تمامی ‌بانک‌ها و تمامی‌ابزارها درنظر گرفته و حتی درصدی در راستای افزایش نیز قرار دهد تا اگر بانک‌های رقیب بخواهند این عمل را انجام داده و نرخ سود خودرا تعیین کنند، باز هم بتواند درصد در نظر گرفته شده قبلی را افزایش دهد؛ زیرا حال که اکثریت بانک‌ها خصوصی شده و با نرخ بالاتر از نرخ تعیین شده دولت و در قالب عقود مشارکتی به مشتریان، تسهیلات ارائه می‌کنند، در نتیجه می‌توانند مبلغ نرخ سود بانکی را تامین نمایند. این اقدام با این استدلال مطرح شده است که براساس اصول اقتصادی، افراد افزایش ناگهانی در درآمد را به صورت دائمی‌تلقی ننموده و الگوی مصرف خود را تغییر نمی‌دهند و در ابتدای کار سعی در پس‌انداز نمودن آن می‌کنند. مبلغ یارانه نقدی برای هر فرد یا خانوار مشمول ممکن است اندک به نظر آید، اما مجموع آن و در طیف وسیعی از افراد، درآمد سرشاری را ایجاد می‌کند.

ممکن است در این اثنا نیز برخی برنامه‌های کنترلی از سوی دولت برای این امر اتخاذ گردد، مثلا این‌گونه ابلاغ شود که بانک‌ها نمی‌توانند نرخ سود خود را افزایش دهند، لذا بانک برای این امر نیز باید از قبل برنامه‌ریزی نموده و برخی اقدامات انگیزشی را در نظر بگیرد که بتواند نظر مشتریان در جذب منابع را جلب نماید و برای نیل به این اهداف، تبلیغاتی هدفمند و پربار را تدارک دیده تا در زمان مقتضی اقدام نماید.

* افزایش سرعت در ارائه خدمات

در شرایط جدید همیشه نهادی موفق وجود دارد که سریع‌ترین تصمیم را لحاظ کند، لذا بانک می‌تواند طرح‌ها، برنامه‌ها، تبلیغات و سایر عوامل را آماده داشته باشد تا در اولین لحظات عرضه نماید و در بین رقبا برتر گردد.

* کاهش ریسک

بانک در شرایط جدید باید بسیار حساب شده عمل نمایند تا بتواند بهترین استفاده را از شرایط ببرد در این راستا باید برخی اقدامات در راستای کاهش ریسک لحاظ گردد؛ چون در این حالت وی با دو دسته مشتری مواجه می‌گردد.

* مشتریان جاری درروند ارائه تسهیلات

* مشتریان جدید متقاضی تسهیلات

عمل هر دو گروه مشتریان با ریسک همراه است؛ زیرا از طرفی مشتریان جاری و آنهایی که در جریان دریافت تسهیلات هستند ممکن است نتوانند خود را با شرایط جدید همسو سازند و از طرفی مشتریان جدید ممکن است در شرایط کمبود منابع و مشکلات اقتصادی مجبور به اخذ تسهیلات گشته، لذا شناسایی وضعیت درست این افراد به سبب موارد مطروحه در بالا بسیار مشکل است. از طرفی بانک و کارشناسان بانکی زمان لازم برای شناسایی دقیق تک تک مشتریان را ندارند پس باید نوعی از تصمیم تدبیر شود تا بتواند قسمت اعظم آنها را پوشش دهد؛ از جمله این اقدامات که پیشنهاد می‌گردد واریز تدریجی است.

از آنجا که بانک با ورود به عرصه خصوصی بخش اعظم تسهیلات خود را بر پایه مشارکت طرح‌ریزی نموده است، لذا می‌تواند از این جریان و از شرایط این نوع عقد استفاده نماید و پس از طی مراحل کارشناسی، مبلغ درخواستی آنان را به صورت تدریجی و در چند مرحله واریز نماید و برای اجرای این تصمیم می‌تواند مشتریان را براساس ریسک و مبلغ تسهیلات درخواستی طبقه‌بندی نماید.

در صورت اجرای این امر به مقدار زیادی ریسک حاصل از اعطای تسهیلات کاهش می‌یابد و کارشناسان می‌توانند در هر مرحله بررسی نمایند که آیا مشتری توانسته است به برنامه‌ریزی‌های ارائه شده قبلی خود به بانک عمل نماید ؟

با این عمل تا حدود زیادی درآمد آتی وی نیز مشخص می‌گردد. از طرفی هر چقدر زمان اعطای تسهیلات در چند مرحله و طولانی‌تر شود اقتصاد و شرایط جدید شفاف‌تر شده و کارشناس بانکی به دید وسیع‌تری می‌تواند نیاز مشتری را برآورد نماید.

* صدور اوراق مشارکت، اوراق گواهی سپرده و ...

از جمله طرح‌های ضربتی که بانک می‌تواند در خصوص جمع‌آوری منابع در مقابل دیگر رقبا انجام دهد و به صورت سریع بخش اعظم نقدینگی بازار را جمع کند، صدور اوراق مشارکت و اوراق گواهی سپرده و ... با سود بالا است؛ زیرا برخی موارد مانند نرخ سود یا سایر موارد ممکن است زمان‌بر بوده و رقبا از طریق سایر روش‌های بازاریابی، مشتریان را از قبل شناسایی نموده و اقدامی‌موثر صورت دهد؛ اما صدور این اوراق با نرخ‌های بالا از طریق تبلیغات با رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون و رادیو یا ارسال پیامک سریع‌ترین روش در رسیدن به اهداف فوق می‌باشد.

* همگام با تصمیمات دولت

براساس برخی از تصمیمات اجرا شده، در برنامه است تا یارانه‌ها از طریق واریز به حساب‌ها یا کارت بانکی اعطا شود، لذا بانکی موفق است که بتواند تدابیر لازم برای این امر را لحاظ کند در این راستا بانک می‌تواند حساب‌های کوتاه مدت با برخی موارد تشویقی قرار دهد مثلا در طی یک روز برای حساب فوق کارت صادر نماید یا اگر مانده حساب برای چند دوره از حد معینی بیشتر باشد فرد در دریافت وام قرض‌الحسنه در اولویت قرار گیرد.

* اعطای تسهیلات مشروط

بانک در جریان اجرای این طرح و در راستای کاهش ریسک ناشی از اعطای تسهیلات خود می‌تواند برای برخی صنایع و بخش‌های پرریسک شروطی قرار دهد؛ مثلا در صورتی که بخش مذکور تحت حمایت صندوق بیمه سرمایه‌گذاری قرار گیرد بانک در اسرع وقت و بدون معطلی به وی تسهیلات اعطا می‌کند. با این روش نه تنها خود را به عنوان نهادی موثر در رفع نیازهای مالی جلوه داده است، بلکه ریسک خود در شرایط غیر شفاف را به میزان فراوانی کاهش داده است.

نقدی کردن یارانه‌ها ورای اینکه چگونه و چرا اجرا خواهد شد و چه اثرات مثبتی خواهد داشت در بستری قرار است عملیاتی شود که به اعتراف کارشناسان و رییس جمهور دارای ضعف‌های ساختاری عدیده‌ای می‌باشد. از جمله فقدان رشد و ثبات اقتصاد کشور، بیکاری، تورم، اتلاف منابع، فقدان عدالت اجتماعی و ...

بین اصلاح نظام پرداخت یارانه با نظام توزیع کالا و نظام بهره‌وری بانکی رابطه تنگاتنگی وجود دارد؛ در نتیجه در طراحی طرح تحول اقتصادی علاوه بر بررسی دقیق و جزئی‌نگر باید دیدی جامع نیز وجود داشته باشد؛ زیرا اجرای چنین طرحی به منزله وارد کردن شوک به پیکره بیمار اقتصاد ایران است. بی گمان با اجرای چنین طرحی همگان در بلند مدت منتفع خواهند شد، ولی در کوتاه مدت عده‌ای متضرر می‌شوند.

در پایان لازم به یادآوری است که این طرح یک تحول است آن هم تحول به معنی اقتصادی و اجتماعی، لذا برای اجرای موفق آن باید تمام جوانب امر و راهکارهای آن توسط کارشناسان مجرب مورد بررسی قرار گیرد تا کوچکترین حاشیه‌های ناشی از اجرای این تصمیم از نظر دور نمانده و برای آن زمینه‌سازی مناسب انجام گیرد که در این صورت و با همکاری دولت و مردمی که شرایط رضایت آنها فراهم گشته، هدفمند نمودن یارانه‌ها اقتصاد کشور را به سمت بالا سوق می‌دهد، ولی هرگز نباید فراموش گردد که مهم‌تر از اجرا، نحوه اجرای این طرح می‌باشد.

*کارشناس اداره کل برنامه‌ریزی بانک ملت