نفیسه صدری
ریسک یا خطر، احتمال محقق نشدن پیش‌بینی‌های آینده تعریف می‌شود و عامل ایجاد آن را عامل ریسک نام نهاده‌اند.

ریسک را در سطح ملی به ۴ دسته تقسیم می‌نمایند که شامل:
1 - ریسک سیاسی با سهم 22درصد
۲ - ریسک سیاست اقتصادی با سهم ۲۸درصد
3 - ریسک ساختار اقتصادی با سهم 27درصد
۴ - ریسک نقدینگی با سهم ۲۳درصد
همچنین بر اساس گزارش از موسسه بیزینس مانیتور در سه ماهه چهارم سال 2007 رتبه ریسک‌پذیری اقتصاد ایران عبارت است از:


ریسک‌ها در بانک به انواع متفاوتی تقسیم می‌شود که از جمله مهمترین آن، ریسک نقدینگی می‌باشد که عبارت است از:
- عدم تعادل بالقوه میان منابع و تعهداتی که می‌تواند نهادها و بازارهای مالی را آشفته نماید.
- احتمال عدم توان اجرا به تعهدات مالی کوتاه مدت
نقدینگی در قالب زمان و هزینه قابل بررسی و تحلیل بوده لذا به دو بخش قابل تقسیم است:
1 - ریسک نقدینگی دارایی 2 - ریسک نقدینگی تامین مالی
همچنین منابعی که ریسک نقدینگی را ایجاد می‌کند شامل:
زمان سفارش خرید و سفارش فروش در بازار متفاوت باشد.
قوانین واضحی در مورد معامله اوراق ایجاد شده باشد.
تقاضای بسیار کمی برای معامله و مبادله وجود داشته باشد.
علل پیدایش ریسک نقدینگی عبارت است از:
1 - خروج سپرده‌ها 2 - قابلیت تبدیل دارایی‌های غیرنقد به نقد 3 - حجم سرمایه‌گذاری‌ها 4 - شکاف زمانی دارایی‌ها و بدهی‌ها
شاخص‌های ریسک نقدینگی
- نسبت دارایی‌های آماده فروش به کل دارایی‌ها - نسبت بدهی‌های فراربه کل بدهی‌ها - نسبت دارایی‌های آماده به فروش به بدهی‌های فرار - میزان وام‌های آماده پرداخت - میزان بهره پرداختنی - هزینه‌های عملیاتی - بهره قابل دریافت - برنامه فروش دارایی‌ها
روش‌های اندازه‌گیری ریسک نقدینگی در بانک
1 - تعیین منابع و مصارف نقدینگی 2 - محاسبه نسبت‌های ترازنامه و مقایسه با نسبت‌های متوسط صنعت 3 - شاخص نقدینگی 4 - محاسبه شکاف تامین مالی و تخمین وجه نقد لازم برای تامین آن 5 - اندازه گیری ارزش فعلی خالص ترازنامه بانک
دلایل بالا بودن ریسک نقدینگی در بانک‌های اسلامی
- ارائه تسهیلات و سرمایه‌گذاری‌ها با سر رسیدهای نسبتا درازمدت - جذب منابع به صورت سپرده‌های کوتاه مدت و میان مدت - نبود بازار ثانویه فعال (قدرت نقل و انتقال) برای وام‌ها و تسهیلا‌ت اعطایی - پایین بودن توان نقدینگی دارایی‌های مالی
عواملی که ممکن است به صورت کلی ریسک نقدینگی را افزایش دهند عبارتند از:
- سوءمدیریت اقتصادی ازسوی دولت و شرایط عمومی عدم اطمینان اقتصادی، - تحلیل رفتن تدریجی اعتماد به سیستم بانکی در یک کشور، - تحلیل رفتن تدریجی اعتماد به یک بانک، - وابستگی به یک بازار یا چند طرف تجاری محدود برای دریافت سپرده‌ها، افزایش وامگیری کوتاه‌مدت و پرداخت وام درازمدت.
از آنجا که تکیه هر چه بیشتر بانک‌ها به سپرده‌گذاران عمده بوده و ترکیب سپرده‌گذاران آگاه و حساس به ریسک در سبد سپرده باعث شده تا آنها با دیدن اولین بحران بیدرنگ سپرده‌های خود را خارج کنند و این عامل اصلی دغدغه بانک‌ها علی‌الخصوص در قسمت صف می‌باشد؛ لذا سبب بروز مشکلات نقدینگی به میزان وسیعی می‌گردد از این رو مدیران شعب به جای اینکه به فکر برنامه‌های دراز مدت برای افزایش بازدهی باشند به فکر حفظ مشتریان علی‌الخصوص مشتریان پلاتینیومی خود می‌باشند.
با توجه به این موارد و ایجاد شرایطی مناسب برای برنامه‌ریزی مدیران، لزوم توجه به مقوله مدیریت ریسک بیش از پیش جلوه می‌نماید. ریسک نقدینگی از جمله ریسک‌های خالص بوده که عدم مدیریت صحیح آنها سبب زیان‌های جبران‌ناپذیری می‌شود.
مدیریت نقدینگی با اهدافی از جمله پرداخت بدهی‌ها و ایفای تعهدات به طور مستمر و به موقع، نگهداری سطح مناسبی از نقدینگی جهت پاسخگویی به جریان‌های نقدی خروجی غیرمنتظره براساس تجربیات گذشته، اجتناب از تامین وجوه با هزینه‌های قابل ملاحظه از جمله فروش اجباری دارایی‌ها و تامین سطح مناسبی از نقدینگی مطابق با حدود تعیین شده در مقررات داخلی، شکل گرفته است.
این مساله تا حدی دارای اهمیت می‌باشد که کمیته بال تحقیقاتی را صرف این موضوع انجام داده و اهمیت آن را با اعمال قوانینی مبنی بر ارائه بند‌هایی در راستای مدیریت نقدینگی نشان داده است.
بخش مدیریت ریسک در هر سازمان،‌ ارائه بهترین عملکرد و بهینه‌سازی، استفاده از سرمایه و به حداکثر رساندن ارزش دارایی‌های سهامداران را به‌عنوان هدف اصلی خود مطرح می‌نماید و با استفاده از تدابیر متناسب و راهکارهای به موقع، ریسک‌ها را پوشش می‌دهد.
راه‌هایی برای مدیریت ریسک نقدینگی
- حضور در بورس - داشتن سرمایه کافی - سرمایه‌گذاری در اوراق مالی قابل فروش با قدرت به نقد کردن بالا - هماهنگی و طراحی حجم و سررسید منابع و مصارف در سرسیدهای مختلف - هماهنگی با نهادهای مالی مختلف برای دریافت خطوط اعتباری کوتاه‌مدت - محدود کردن شکاف جریان وجوه نقد - متنوع کردن و در نظر گرفتن منابع مالی جدید برای پرکردن کسری نقدینگی - اندازه‌گیری، نظارت، کنترل و گزارشگری دقیق با اتکا به یک سیستم اطلاعاتی مناسب و ارسال گزارش‌ها برای مدیریت ارشد اجرایی - کنترل بازارهایی که منابع بانک در آنها قرار دارد - کاهش اتکای بانک به انواع چک پول
بانک‌ها ریسک نقدینگی را به طور سیستماتیک و منظم از طریق تطابق نمودار سر رسید دارایی‌ها و بدهی‌های خود، به ویژه در زمان‌هایی که سررسید آنها نزدیک است، از روی احتیاط و با نگهداری ذخایر نقد از قبیل وجه نقد نزد سایر بانک‌ها و اوراق بهادار دولتی قابل فروش در بازار، مدیریت می‌کنند.
از این رو درجهت مدیریت ریسکی که به افزایش بهره‌وری منجر شود، راهکارهای ذیل پیشنهاد می‌گردد:
1.تنوع در انواع سپرده‌ها و به حداقل رساندن تمرکز روی یک منبع از سپرده‌ها، متنوع ساختن دارایی‌های بانک‌ها در سراسر جهان باعث می‌شود مدیریت ریسک در بانک‌ها بهبود یابد و در نتیجه سودآوری و ارزش افزوده سهامداران بالا رود.2. کاهش اتکا به دریافت وجوه در بازار بین بانکی3. دسترسی به وجوه از شریکان مربوط (به عنوان مثال شرکت مادر)4. بیمه سپرده‌ها (که در جلوگیری از سلب تدریجی اعتماد کمک می‌کند) 5. کنترل مدیریت بر تطابق ساختار سررسید دارایی‌ها و بدهی‌ها و نظارت بر نسبت وام به سپرده 6. دسترسی به خطوط اعتباری آماده از سایر بانک‌های بزرگ یا بانک مرکزی در مواقع اضطراری و غیرمنتظره، دارایی‌های نقدشونده بانک‌ها حداقل 10درصد و در حالات حاد 20‌درصد است و بانک‌ها تمایل دارند تا مبالغ بیشتری از دارایی‌های خود را به‌صورت نقد نگه دارند تا مجبور به استقراض از بانک مرکزی یا سایر بانک‌ها با نرخ‌های سنگین نشوند در صورتی که با یک مدیریت صحیح می‌تواند ترکیبی از دارایی‌هایی را انتخاب کند تا ریسک خود را پوشش دهد یا از ابزارهای مالی برای تغییر خود با شرایط بیرونی بهره ببرد.
۷. نگهداری سطح مناسبی از دارایی‌های نقد، یکی از مشکلات کنونی بانک‌ها داشتن دارایی‌های متعارف است که قابلیت عرضه در بازار را ندارد. هنگامی که بانک‌ها دارایی‌های خود را به اوراق بهادار تبدیل می‌کنند، وظایف متعارف آنها دگرگون شده و دارای ساختاری می‌شوند که آن را ساختار عبوری می‌نامند. با تبدیل دارایی‌های معامله‌ناپذیر به دارایی‌های معامله‌پذیر در بازار، قدرت راهبری، مدیریت و برنامه‌ریزی بانک‌ها افزایش می‌یابد
8. برنامه‌ریزی دقیق نقدینگی در بانک‌ها، مدیریت صحیح و کنترل هوشمندانه این فرآیند و اخذ بازخورد از عملکرد آن جهت تصحیح خطاهای احتمالی از مهمترین اقداماتی است که یک بانک باید در این زمینه انجام دهد.
لذا بانک‌ها باید منابع خود را از قسمت‌های مطمئن تامین نمایند تا در مواقع بحران با عجله در تصمیم‌گیری مواجه نشوند. برای رسیدن به اهداف مدیریت نقدینگی هر بانک به یک سیستم اطلاعاتی مناسب و سیستم کنترل داخلی کارآمد و موثر در جهت گزارشگیری نیاز دارد و برای اصلاح هدف، این اجزا باید مورد اصلاح قرار گیرد و اطلاعات خود را به روز کنند. مثلا از قسمت سپرده‌های کوتاه مدت وام‌های بلند مدت پرداخت کنند. ۹. ایجاد ثبات در شرایط حداقل برای دوره‌های زمانی خاص، زیرا عدم ثبات شرایط باعث می‌شود تا بانک‌ها برای حل مشکلاتشان در نهایت به بانک مرکزی و نرخ بالای آن رجوع کنند. ۱۰. از وظایف این دایره می‌توان به فعالیت‌هایی نظیر بررسی و شناخت منابع راکد بانک، بررسی و شناخت ریسک ناشی از نوسانات نرخ ارز، بررسی ریسک ناشی از ایجاد تغییرات در میزان منابع و مصارف، تجزیه و تحلیل ترازنامه صورت سود و زیان و کفایت سرمایه اشاره کرد.
11. اگر افزایش سرمایه بانک‌ها به دنبال افزایش نقدینگی مشتریان به کارهای تولیدی اختصاص پیدا کند، باعث می‌شود که نرخ رشد تولید در کشور افزایش پیدا کند که این افزایش نقدینگی سبب ایجاد تورم در جامعه نمی‌شود.
در بانک همانند دیگر شیوه‌های انجام کسب و کار تجارت، پذیرش پرداخت یا انتقال و استفاده از کارت اعتباری از طریق اینترنت، ریسک‌هایی را در بر خواهد داشت و این بسیار مهم است که چنین ضررهای احتمالی را درک و پیش‌بینی کرده و سیستم خود را در مسیری سازماندهی نمایند که آنها را به حداقل رساند و در ضمن، سهمیه‌ای را برای بدهی و ضررهای احتمالی در نظر داشته باشند. ماهیت فعالیت بانک‌ها به گونه‌ای است که اگر چه‌، ظاهرا علامتی از بحران یا ورشکستگی از خود نشان نمی‌دهند، ولی می‌توانند بحران‌های پنهان را به حالت‌های گوناگون با خود حمل نمایند، زیرا این بحران‌ها، مسوولین نهادهای نظارتی و اجرایی سیستم‌های مالی را بر آن می‌دارد تا مدیریت ریسک نهادهای مالی و به‌خصوص بانک‌ها را با جدیت بیشتر و کارشناسانه‌تر مورد توجه قرار دهند. توجه به این عوامل باعث شده تا بانک‌های کشورهای توسعه یافته تنها ۵‌درصد از کل دارایی‌هایشان را به‌صورت نقدی نگهداری نموده و با مدیریت ریسک‌ها، به گونه‌ای عمل کنند که همچنان در بازار رقابت شدید، به طور سودآور به حرکت خود ادامه داده و تهدیدهای پیرامون خود را تبدیل به فرصت‌های سودآور نمایند. از تمام موارد ذکر شده این‌گونه برداشت می‌شود که به منظور شناسایی و کنترل ریسک نقدینگی در ساختار مصوبات هیات مدیره و در راستای تسهیل نظارت موثر بر ریسک نقدینگی لازم است تا بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری واحد مدیریت ریسک نقدینگی را تشکیل داده و همواره از اثر بخشی و کارایی آن اطمینان حاصل نماید. همچنین برای انجام امور به صورت کارا و موثر سعی در طراحی و انجام این امر از طریق نرم افزار مدیریت ریسک نکند.
* کارشناس بانک ملت