محمود سعادتی - در حال حاضر تغییر و افزایش بهای معاملاتی سکه بهار آزادی در بازار‌های داخلی و خرید و فروش آن با حباب قیمتی به بیش از ارزش واقعی‌اش (شامل ارزش میزان طلای آن بر اساس عیار به نرخ‌های بین‌المللی و براساس قیمت دلار در بازار آزاد و هزینه‌های ضرب و مالیات بر ارزش افزوده آن) به دلایل مختلفی از جمله افزایش حجم نقدینگی، پیش‌بینی تغییرات آتی نرخ ارزهای خارجی در برابر ریال و به تبع آن تغییر در ارزش پول ملی، جو حاکم بر اوضاع جامعه جهانی در ابعاد سیاسی و اقتصادی و همچنین اوضاع روانی حاکم بر بازارهای داخلی و خارجی و ... صورت می‌پذیرد. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان متولی و حافظ ارزش پول ملی در برابر سایر ارزهای خارجی و بازوی اجرایی دولت برای مداخله در بازارهای ارز و طلا، مدتی است تلاش می‌کند با تزریق ارز و سکه آرامش را به بازار ملتهب آن بازگرداند و قصد دارد حباب قیمتی ناشی از جو روانی مربوط را با پیش‌بینی و کنترل روند حرکت بازار و قیمت‌ها در آینده نزدیک تخلیه نماید. مداخله در بازار ارز و سکه از طرف بانک مرکزی در شرایط فعلی ضرورت دارد. پیشنهاد ذیل با رویکرد کنترل تقاضا از راه‌های ذیل تهیه شده است:

۱- افزایش ریسک خرید سکه و ارز و جمع‌آوری بیشترین حجم نقدینگی از بازار پول و سرمایه و بالابردن هزینه‌های سوداگری در بازارهای مرتبط با طلا و ارز.

۲- مدیریت بازار از راه کاهش واسطه‌ها و دلالان بازار سکه و ارز و همچنین ایجاد تعادل نسبی بین عرضه‌کننده و مصرف‌کننده واقعی طلا و ارز.

در گام نخست بانک مرکزی به تنوع بخشی فروش سکه به صورت همزمان از طریق بانک‌های عامل و در حداقل سه شیوه ذیل اقدام نماید:

الف) پیش‌فروش سکه با وعده تحویل یک، سه و شش ماهه با «قیمت‌های قطعی» و نزدیک به قیمت زمان پیش‌فروش و تذکر وجود ریسک ناشی از تغییرات قیمت ارز و طلا در بازارهای داخلی و خارجی به خریداران سکه در این شیوه خرید.

ب) پیش‌فروش سکه با دریافت حداقل مبلغ ۵ میلیون ریال و تحویل سکه پس از یک ماه با «قیمت غیر قطعی» و براساس نرخ‌های منطبق با بازارهای بین‌المللی طلا و ارزهای خارجی و نرخ آزاد ارز در بازار‌های داخل ایران و تذکر وجود ریسک ناشی از تغییرات قیمت ارز و طلا در بازارهای داخلی و خارجی به خریداران سکه در این شیوه خرید.

ج) فروش نقدی سکه با تحویل ۳ روزه که در این شیوه خریداران با مراجعه به بانک‌های عامل نسبت به ثبت نام و ارائه درخواست خرید سکه اقدام کرده و بانک عامل نیز ضمن پذیرش درخواست خرید، «قیمت پایه فروش» پیشنهادی (ارشادی) بانک مرکزی را به مشتری اعلام و از متقاضی (مشتری) می‌خواهد «قیمت پیشنهادی خرید» خود را به بانک اعلام نماید. در مرحله بعد بانک عامل رقم ریالی پیشنهادی مشتری سکه را در حساب بانکی فرد متقاضی بلوکه می‌کند تا مشتری تا زمان تعیین تکلیف معامله فروش سکه امکان برداشت سپرده را نداشته باشد. در مرحله بعد بانک عامل فروش سکه، تقاضاهای خرید مشتریان را با ذکر «قیمت خرید پیشنهادی مشتری» (از طریق سیستم نرم‌افزاری طراحی شده به همین منظور) به بانک مرکزی یا شعبه مرکزی تعیین شده برای فروش متمرکز سکه (مثلاً بانک کارگشایی) ارسال می‌کند.

بانک مرکزی شعبه مرکزی تعیین شده پس از دریافت کلیه تقاضاهای واصله از بانک‌های مختلف عامل فروش، درخواست‌های واصل شده را به ترتیب نزولی مرتب (سورت) نموده و براساس موجودی سکه قابل عرضه به مشتریان، نسبت به انتخاب فهرست مشتریانی که بالاترین قیمت‌های خرید را ارائه داده و جهت انجام معامله پذیرفته شده‌اند‌، اقدام و نتیجه را در روز کاری بعد به بانک‌های عامل اعلام می‌نماید تا با توجه به سپرده ریالی مشتری و برداشت از آن «معامله خرید سکه» قطعی نموده و در روز کاری بعد سکه فروخته شده را تحویل مشتری نمایند.

هر یک از سه شیوه بالا ویژگی‌های مثبت و منفی برای مصرف کننده و همچنین عرضه‌کننده (بانک مرکزی) به عنوان فروشنده انحصاری سکه خواهد داشت لیکن در صورت اجرا در کنترل بازار موثر و مفید خواهند بود. در شیوه‌های «الف و ب» ضمن جلوگیری از خرید و فروش فوری سکه توسط دلالان، پول مشتری خریدار سکه از وی دریافت شده و از گردونه تقاضای بازار خارج می‌‌شود و از طرفی التهاب تقاضا نیز کاهش می‌یابد و افرادی که با هدف پس‌انداز بلندمدت قصد خرید سکه را دارند از بازار معاملات و تقاضا خارج می‌شوند.

در روش (ج) بانک مرکزی به جای فروش ارزان سکه به نرخ‌های پایین‌تر از بازار داخل کشور، با هدف کنترل بر بازار و شکستن قیمت‌ها، با جمع‌آوری «حداکثر نقدینگی» متقاضیان خرید و مشتریان و مصرف‌کنندگان سکه، دلالان را از گردونه معاملات دور می‌کند. از طرفی نیز با تغییر روزانه قیمت‌های فروش در دوره‌های زمانی متفاوت، ریسک خریداران سکه را در خریدها‌ی کوتاه‌مدت افزایش می‌دهد. مصرف‌کنندگان واقعی نیز به جای مراجعه به بازار سوداگران، سکه مورد نیاز خود را از بانک و بدون واسطه ثالث خریداری می‌نمایند. همچنین رانت‌‌های احتمالی فروش سکه به نرخ‌های پایین‌ که موجب ایجاد صف و تقاضای کاذب برای سکه بهار آزادی شده است را کاهش داده و در بلند مدت از بین می‌برد و التهاب روانی بازار را نیز کاهش می‌دهد و در بلند مدت به تعدیل قیمت‌ها کمک می‌کند.

این شیوه در حقیقت نوعی برگزاری مزایده روزانه برای فروش سکه خواهد بود که مشتریان از قیمت‌های پیشنهادی ارائه شده توسط سایر مشتریان خرید در دیگر شعب عامل فروش آگاهی ندارند و همچنین بانک‌های عامل نیز به پیشنهادهای قیمتی ثبت شده در سایر شعب دسترسی نخواهند داشت و در نتیجه از قیمت قطعی معامله نیز آگاه نیستند.

با اجرای این شیوه رانت‌های اطلاعاتی و سایر رانت‌های احتمالی از بین خواهد رفت.

امکان استفاده از شیوه‌های یاد شده در بازار ارز

شیوه‌های فو‌ق‌الذکر در فروش سکه(به خصوص شیوه فروش ۳ روزه در بند (ج)، برای فروش ارز به «واردکنندگان کالا و خدمات» و «مسافران خارج از کشور» و حتی‌ «صرافان» به عنوان واسطه معاملات ارز برای «خریداران خرد» نیز قابل اجرا است.یعنی بانک مرکزی «نرخ ارشادی ارز» را همه روزه به صرافی‌ها و بانک‌ها اعلام ‌نماید و فروش ارز بر مبنای فروش به بالاترین قیمت‌های پیشنهادی صورت پذیرد.به این ترتیب پس از دریافت پیشنهاد قیمت خرید از متقاضیان خرد و عمده ارز و انعکاس سیستمی تقاضاهای خرید و قیمت‌های پیشنهادی خرید به شعبه مرکزی فروش ارز (پس از بلوکه کردن معادل ریالی قیمت پیشنهادی مشتریان، توسط بانک‌های عامل) بانک مرکزی نسبت به مرتب نمودن تقاضاهای خرید ارز بر مبنای قیمت‌های پیشنهادی به ترتیب نزولی اقدام نموده و با برآورد میزان ارز قابل عرضه به بانک‌های عامل فروش ارز، منتخبین (برندگان مزایده فروش ارز) را به بانک‌های عامل اعلام می‌کند تا پول بلوکه شده مشتری خرید ارز برای معامله قطعی به حساب بانک مرکزی واریز گردد.

با تنوع بخشی به شیوه‌های عرضه ارز به بازار و تزریق ارز مورد نیاز، به دلیل متنوع و نامشخص بودن قیمت‌های بازار ارز، علاوه بر کنترل راحت‌تر بازار توسط بانک مرکزی، یک پایگاه اطلاعاتی ویژه و با ارزش از متقاضیان ارز در اختیار بانک مرکزی قرار می‌گیرد که موجبات آگاهی بانک مرکزی از حجم تقاضای روزانه، قیمت‌های پیشنهادی برای خرید ارز و سکه را به همراه دارد. بانک مرکزی با رصد مستمر میزان و نوع تقاضا و با توجه به میزان ارز قابل عرضه با مدیریت بهتر و تسلط بیشتر بر بازار ارز نظارت می‌کند از طرفی از حضور احتمالی اخلالگران در بازار نیز مطلع می‌شود.از این طریق، تقاضای سوداگری در این بازار نیز کاهش یافته و نقدینگی با حداکثر میزان ممکن بدون ایجاد رانت از بازار پولی کشور جمع‌آوری می‌شود. مضافا اینکه ریسک خریداران عمده ارز را که به قصد سوداگری در بازار به متقاضیان واقعی ارز پیوسته‌اند نیز تا حد ممکن بالا می‌رود.

*کارشناس مدیریت بازرگانی