سرنوشت چک‌های صادر شده پس از حذف صفرها

عکس: آکو سالمی

مهدی نوروزیان- با مطرح شدن بحث رفرم پولی و حذف چهار صفر از پول ملی، مطالعات و مقالات مختلفی از سوی بانک مرکزی در این خصوص منتشر شد. یکی از قابل تامل ترین این مطالعات کتاب «جنبه‌های اساسی تغییر واحد پول ملی» که به تجربه ونزوئلا در این خصوص پرداخته بود. قابل تامل بودن این کتاب از آن جهت است که به ارائه تجربه کشوری پرداخته، که به لحاظ ساختار اقتصادی وابسته به درآمدهای نفت است و وضعیت تورم نیز در این کشور همانند ایران است. شباهت اقتصادی میان ایران و ونزوئلا می‌تواند به کمک ایران در خصوص اصلاح پول ملی بیاید. ابوالفضل اکرمی مدیرکل اقتصادی بانک مرکزی و دکتر پیمان قربانی مدیر اداره بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی کار ترجمه این کتاب را در دو هفته انجام داده اند.به گفته قربانی تحقیق و جست و جوی به‌عمل آمده نشان داد که اثر مدون و قابل اعتنایی جز این کتاب در زمینه تجربه کشورها در منابع در دسترس وجود ندارد. دلیل این امر نیز آن است که رفرم پولی موضوعی نیست که به طور متوالی و مکرر در کشورها اتفاق بیافتد و کشورها نیز معمولا تجربه خود در این زمینه را به صورت مدون منتشر نمی‌کنند. بانک مرکزی پس از مدتی جست و جو در میان منابع منتشر شده به این کتاب رسید و سریعا آن را به فارسی ترجمه کرد. کتابی که در مرحله نهایی چاپ است و قرار است از سوی پژوهشکده پولی و بانکی به‌ زودی منتشر شود. به بهانه ترجمه این کتاب گفت‌وگویی با دکتر پیمان قربانی مدیر اداره بررسی‌های اقتصادی در خصوص دغدغه‌ها و بسترسازی‌های حذف صفر از پول ملی شده است.

ایده اولیه بانک چاپ اسکناس‌های درشت بود چه شد که سیاست بانک به حذف صفرها رسید؟

مشکل اصلی عدم توانایی پاسخگویی نظام پرداخت‌های نقدی به نیازهای مبادلاتی اقتصاد کشور است و در این راستا چاپ اسکناس‌های درشت بیشتر به عنوان یک تسکین‌دهنده قابل ارزیابی است. به هر حال بدلیل تورم بالای انباشته در ایران دیر یا زود حذف صفر یک ضرورت برای اقتصاد ایران ‌بود، در سال ۱۳۵۶ سرانه اسکناس در ایران ۱۵ برگ بود، اما در سال ۱۳۸۶ این سرانه به ۱۱۵ برگ رسید. این مساله فشار بسیار زیادی را به قسمت چاپ و نشر و اداره نشر بانک مرکزی وارد کرده بود. در بحث بانکداری الکترونیک هم دستگاه‌های خود پرداز با اسکناس‌هایی رایج در کشور نمی‌توانستند کار کنند؛ زیرا هرچقدر هم اسکناس ۲ یا ۵ هزار تومانی در دستگاه گذاشته می‌شد خیلی زود به اتمام می‌رسید. انتشار ایران چک بانک‌ها هم؛ به‌دلیل مشکلاتی که بوجود آورده بود و مصداق خلق پول توسط بانک‌ها شده بود متوقف شد. بنابراین بانک مرکزی برای تسهیل مبادلات اقدامات خاصی باید می‌کرد. چاپ اسکناس‌های درشت یا حذف صفر، از راهکارهای پیش روی بانک مرکزی بود. دولت با چاپ اسکناس درشت موافق نبود، این در حالی بود که بانک مرکزی باید اسکناس را جایگزین ایران چک‌های بانک‌ها می‌کرد. اسکناس‌های ۵۰ و ۱۰۰ هزار ریالی هم که وارد بازار شده بود کفاف نیاز مردم را نمی‌داد و این اسکناس‌ها کماکان نمی‌توانستند جایگزین مناسب ایران‌چک‌بانک‌ها باشند. به پیشنهاد بانک مرکزی، هیات وزیران برای حل مشکل تصویب کرد که ایران چک‌های ۵۰ و ۱۰۰ هزارتومانی از سوی بانک مرکزی انتشار یابند که از نظر کارکرد مانند اسکناس بود. این اقدام تا حدودی مشکلات را حل کرد؛ اما توجه داشته باشید که در اقتصاد ایران به جهت تورم انباشته‌ در چند دهه اخیر، با مشکل تعدد صفر در مبادلات در اقتصاد روبه‌رو بوده‌ایم. بنابراین به‌دلیل وجود این عارضه ایده صفر از پول ملی به عنوان یک نیاز آتی همواره یک گزینه بوده است، اما پرداختن به این ایده به طور جدی از سال ۱۳۸۶ در بخش اقتصادی بانک مرکزی آغاز شد.

یعنی بانک مرکزی از گذشته این گزینه را مد نظر داشته است؟

از سال ۱۳۸۵ که پس از اتمام تحصیل مجددا به اداره بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی بازگشتم، کم کم حذف صفر به عنوان یکی از گزینه‌ها مطرح شد و در سال ۱۳۸۶ کارهای مطالعاتی آن آغاز شد. البته در گذشته نیز این موضوع در محافل اقتصادی و بانک مرکزی طرح می‌شده است، لیکن انجام مطالعات جدی در این زمینه در بانک مرکزی از سال ۱۳۸۶ آغاز شد.

چه شد که بانک مرکزی از حذف ۳ صفر، به سمت حذف ۴ صفر رفت؟

سه صفر به دلایل مختلفی خوب نیست، واحد پول جدیدی که قرار است به جریان افتد باید با فرهنگ عامه همخوانی و تطابق داشته باشد. برای مثال در فرهنگ عمومی خرید و فروش بر اساس تومان صورت می‌گیرد و کالایی که ۲۰۰۰۰۰ ریال یا همان ۲۰ هزار تومان قیمت دارد در یک توافق نانوشته به ۲۰ تومان تبدیل شده است. یعنی مردم به صورت خودکار چهار صفر را از مبادلات حذف کرده‌اند و اسم پول نیز عوض شده است هرچند که تومان اسم پول نیست و در زبان مغولی نیز به معنای واحد شمارش است. نکته دیگر اینکه شما اگر بخواهید یک واحد پول جدیدی تعریف کنید باید واحد فرعی آن هم کاربرد داشته باشد. در حال حاضر واحد پول اصلی ما ریال و واحد فرعی آن دینار است. هرچند هیچ کس ریال را به کار نمی‌برد چه برسد به دینار، ولی وقتی پول جدید می‌آید شما باید واحد یک صدم آن را نیز تعریف و به کار ببرید. بنابراین رفرم پولی باید به گونه‌ای باشد که واحد اصلی و فرعی پول با هم کاربرد داشته باشد. در حالت حذف ۳ صفر، واحد ملی می‌شود معادل ۱۰۰۰ ریال امروزی و واحد فرعی می‌شود معادل ۱۰ ریال یا همان ۱ تومان امروز که اصلا ارزش ضرب ندارد و ما کالای ۱ تومانی نداریم. به بیانی دیگر با حذف صفر ۱۰۰۰ ریالی امروز معادل یک واحد پول جدید می‌شود. قدرت خرید این واحد بسیار اندک است. اما با حذف چهار صفر، کم شدن واحد پولی جدید معادل هزار تومانی کنونی که معادل ۱۰۰۰۰ ریال است می‌شود و کوچک‌ترین واحد فرعی معادل ۱۰۰ ریال کنونی می‌شود. با این حساب حذف چهار صفر سازگاری بیشتری با مردم دارد و برای همین وقتی شما چهار صفر حذف می‌کنید پولتان با فرهنگ مبادلاتی عامه تطبیق پیدا می‌کند و همچنین می‌توان صدم آن را به صورت ۱۰ تومانی تعریف کرد که ارزش ضرب خواهد داشت. نکته دیگر اینکه با حذف چهار صفر، حیثیت ظاهری پول ملی هم برمی‌گردد؛ چون در حالت کنونی، ریال به عنوان پول ملی کشور اساسا ارزشی در برابر ارزهای عمده بین‌المللی ندارد.

یکی از راهکارهای موفقیت رفرم پولی یک بسته ضد تورمی است آیا بانک مرکزی در این زمینه اقدامی انجام داده است؟

ابتدا باید تاکید کنم که در بانک مرکزی طرح موضوع رفرم پولی هیچ‌گاه به معنای فراموشی سایر سیاست‌های لازم جهت تثبیت شرایط اقتصادی نبوده و اولویت‌های کلان اقتصادی بالاخص مهار تورم همچنان در بانک مرکزی از اهمیت خاص خود برخوردارند. به هر حال همه می‌دانیم که تعداد صفرها معلول تورم است و اگر بخواهید در آینده صفرها باز نگردد، باید بسته ای برای مبارزه با تورم داشته باشید. اما نکته مهم در حال حاضر ضرورت اجرای این سیاست است حتی اگر سیاست‌های تثبیتی کافی در کار نباشد. بانک مرکزی علاوه بر وظیفه حفظ ارزش پول، وظیفه تسهیل مبادلات بازرگانی را نیز بر عهده دارد و در قانون نیز اشاره نشده است که اگر مشکل در زمینه حفظ ارزش پول وجود دارد بانک مرکزی باید وظیفه تسهیل مبادلات بازرگانی که طرح اصلاح پول ملی در چارچوب آن بیان می‌شود، معلق نگه دارد. اینکه واحد پولی کشور در مقابل سایر ارزهای عمده ارزشی ندارد و با واحد پول ملی کشور هیچ کالایی را نمی‌توان خرید، نشانه مشکلات جدی در مبادلات پولی است و باید فکری برای واحد پول کنیم. این مساله و عدم کارآیی لازم پول ملی کشور در انجام مبادلات نقدی نشان از معضلی در اقتصاد کشور است که دائما در حال استمرار است. به هر حال با این قضیه من هم موافق هستم که تورم پایین به ما خیلی کمک می‌کند که خیلی دیرتر دچار بازگشت این مشکل بشویم. نکته دیگر اینکه، لازم است در اجرای هر سیاستی من‌جمله سیاست رفرم پولی به افق‌ زمانی اجرای سیاست توجه نماییم. در خصوص تدابیر فراموش نکنید که در حال حاضر، اقتصاد ما در حال جراحی و اصلاح است.طرح هدفمندی یارانه‌ها درست است که در ابتدا موجد آثار تورمی به لحاظ اصلاح نسبی قیمت‌ها است؛ اما انتظار می‌رود با اجرای صحیح این طرح در میان مدت تورم کاهش پیدا کند؛ چون تخصیص منابع قرار است بهتر شود. اگر قرار بود که این طرح کمکی به اقتصاد نکند که به اجرا در نمی‌آمد.قاعدتا با احتساب دو تا سه سال زمان برای بستر سازی اجرای رفرم پولی، در این مدت آثار تورمی در اقتصاد تخلیه خواهد شد و ما این طرح را ان‌شاءالله در یک تورم پایین اجرا خواهیم کرد.

در تجربه کشورهایی که صفر حذف کرده‌اند، یکی از کارهایی که در زمان‌گذار انجام داده‌اند کاهش حجم اسکناس بوده است.در حال حاضر ۷ میلیارد برگ اسکناس در ایران گردش دارد که نسبت بسیار بالایی است. بانک مرکزی چه برنامه‌ای برای برخورد با این چالش دارد؟

اگر به تجربه دیگر کشورها نگاه کنیم قبل از شروع رفرم باید سرانه اسکناس و مسکوک پایین بیاید. در حال حاضر سرانه هر برگ اسکناس در ایران ۹۵ برگ است. در سال ۱۳۵۶ سرانه ۱۵ برگ بوده و الان در بسیاری از کشورهای پیشرفته این میزان برگ اسکناس هم در همین حدود است. در ترکیه این میزان زیر ۱۵ برگ است یا در حوزه یورو این رقم ۴۰ است.این در حالی است که بخش عمد‌ه‌ای از اسکناس‌های یورو خارج از حوزه جغرافیایی این واحد پولی است. این اعداد نشان می‌دهد از استانداردی که در دنیا وجود دارد بسیار فاصله داریم. در گام اول هدف بانک مرکزی این است که ۷ میلیارد برگ اسکناس در گردش را به حدود ۴ میلیارد برگ کاهش دهد. این اقدام موجب می‌شود یک ظرفیتی در کارخانجات چاپ پول ایجاد شود که این ظرفیت اضافی را می‌توان برای تولید و چاپ اسکناس جدید به کار گرفت. حالا اگر ما این ظرفیت را ایجاد نکنیم و بخواهیم با همان ۷ میلیارد برگ اسکناس جلو برویم باید همه ظرفیت کارخانه تولید کاغذ اسکناس و کارخانه چاپ اسکناس را برای تولید اسکناس قدیم به کار گیریم و امکانی برای چاپ اسکناس جدید وجود نخواهد داشت. به همین دلیل ما باید ابتدا، سرانه اسکناس را پایین بیاوریم تا یک گشایش ظرفیت ایجاد شود. برنامه دقیقی در سازمان تولید اسکناس و مسکوک در بانک مرکزی دیده شده و هدف این است که در یک زمان مشخصی تعداد اسکناس‌ها را به حدود ۴ میلیارد برگ برسانیم و از ظرفیت خالی ایجاد شده برای چاپ اسکناس‌های جدید استفاده کنیم.

در صورتی که روند کنونی تورم اتفاق بیفتد، صفرها در چه زمانی باز می‌گردد؟

با فرض روند تورم گذشته هر ۱۲ تا ۱۳ سال یک صفر جدید اضافه می‌شود. در واقع این اتفاق با تصور تورم ۲۰ درصدی رخ می‌دهد.اما بانک مرکزی در سه سال اخیر تورم را کنترل کرده و افزایش تورمی هم که داشته‌ایم به دلیل اصلاح ساختاری ناشی از هدفمند سازی یارانه‌ها و تعدیل نسبی قیمت‌ها بوده است.قاعدتا بعد از اینکه اصلاح قیمت‌ها در اقتصاد صورت پذیرد، قرار نیست تورم بالا استمرار داشته باشد و بانک مرکزی هم تمهیدات لازم را در خصوص مهار تورم و تثبیت آن در سطح پایین خواهد اندیشید.

یکی از نگرانی‌های مردم در خصوص حذف صفر به چک‌ها صادر شده بر می‌گردد، به هرحال در ایران چک‌ها به‌صورت مدت‌دار صادر می‌شود در این زمینه بانک مرکزی تدبیری اتخاذ کرده است؟

پرداخت‌های الکترونیک، اسکناس و مسکوک و چک‌ها سه ضلعی نظام پرداخت هستند. چک یکی از ابزارهای مهم پرداخت در ایران است و برخی معاملات درشت کماکان با چک انجام می‌شود. بانک مرکزی متوجه این مساله است، در حال حاضر یک کارگروه ویژه زیر نظر معاون اقتصادی کار رفرم پولی را انجام می‌دهد و یکی از مواردی که در دستور کار این کارگروه قرار دارد موضوع ارائه دستورالعمل جامع و شفاف در زمینه تسویه چک‌های صادر شده در زمان قبل از اصلاح پول ملی است.

اشاره داشتید، چک در اقتصاد ما یک ابزار مبادله است منتهی ابزاری که به صورت مدت‌دار صادر می‌شود؟ به همین دلیل چرخش زیادی دارد و شاید ۱۰ دست بچرخد حالا عده‌ای این دغدغه را دارند که با تغییر واحد پولی سرنوشت چک‌های صادر شده با واحد قدیمی که سر رسید آن سه سال بعد است چه می‌شود.این مساله در صورت انتخاب ریال به عنوان واحد پول جدید پیچیده‌تر می‌شود و تمیز ریال جدید از قدیم یک دغدغه برای صاحبان چک‌ها است؟

فرض کنید که من یک چک به شما به هر مبلغی داده‌ام و شما این چک را خرج کرده‌اید و این چک ۱۰ دست هم چرخیده است در اصل ماجرا فرقی نمی‌کند. ما یک نقطه شروع برای تغییر واحد پول ملی داریم و پس از آن پول جدید با پول قدیم همزیستی خواهند داشت.حتی اگر نام پول جدید ریال باشد باز هم در دوره‌گذار،این نام‌ها از هم مثلا با ذکر واژه «ریال جدید» تمیز داده می‌شود، زیرا به لحاظ قانونی و اقتصادی نمی‌توان دو پول هم نام را در اقتصاد به گردش در آورد. بنابراین ریال جدید با ریال قدیمی فرق می‌کند و شما هر چکی که خرج کرده باشید با ریال جدید تطبیق داده می‌شود و معادل آن پول جدید به شما داده می‌شود در این حالت حقی هم از کسی ضایع نمی‌شود. بنابراین همان‌طور که در زمان همزیستی دو واحد پولی اسکناس‌های قدیم و جدید اعتبار دارند چک‌های قدیم هم همان اعتبار را دارند و تعهداتی که افراد به هم داشته‌اند همچنان سر جای خود باقی است و معتبراست و براساس دستورالعملی که ابلاغ خواهد شد ایفای تعهدات افراد بدون هیچ کم و کاستی انجام خواهد شد. این مسائل در کشورهایی که رفرم پولی را انجام داده‌اند وجود داشته و راهکار آن نیز اندیشیده شده و بانک مرکزی نیز در این زمینه به تمام جوانب موضوع اشراف داشته و مطابق زمانبندی اجرای طرح دستورالعمل‌های لازم را ابلاغ خواهد کرد.

منظور پس از‌گذار از دوره همزیستی است به هر حال ۲۰ میلیون ریال کنونی با ۲۰ میلیون ریال پس از حذف صفرها قابل مقایسه نیست؟

طبیعتا، منظور شما این است که چکی با مبلغ ۲۰ میلیون ریال صادر شده با فرض انتخاب ریال به عنوان واحد پول ملی اگر پس از دوره‌گذار موعد نقد شدن آن باشد بانک‌ها به چه نحوی عمل می‌کنند. ابتدا عرض کنم که هم اکنون منتظر جمع‌بندی درباره نام جدید پول ملی هستیم مطمئن باشید در صورت انتخاب مجدد ریال نیز هیچ مشکلی بروز نخواهد کرد و دستورالعمل‌های بانک مرکزی به صورت جامع تمام ابعاد را پوشش خواهد داد و همانطور که عرض کردم در ایفای تعهداتی از این قبیل نیز هیچ مشکلی به وجود نخواهد آمد و تسویه آنها مطابق دستورالعمل و به معادل پولی جدید انجام خواهد پذیرفت.

مثلا در این خصوص چه اقدامی می‌کنید؟

با تمهیداتی که اندیشیده خواهد شد و با دستورالعملی که ارائه خواهد شد، چک‌های قبل از انجام رفرم پولی در نظام بانکی کشور قابل تمییز و تشخیص خواهند بود و لذا هیچ سردرگمی در مبادلات و نظام تسویه چک بروز نخواهد کرد. لازم است اشاره کنم که ابعاد اجرایی و فنی موضوع حذف صفر از واحد پول ملی گسترده‌اند و مجال طرح در خصوص جزئیات آنها در اینجا نیست. لیکن هر یک از این موارد راهکار خود را دارند و در بانک مرکزی اشراف کامل به موضوعات مربوطه وجود دارد. تجربه کشورها نیز در این زمینه گویا و راهگشا است؛ مثلا همین تجربه ونزوئلا و کتاب مورد بحث به خوبی نشان می‌دهد که در آنجا راهکارهای متخذه چه بوده است و مطالعه این تجربه به بسیاری از سوالاتی که می‌توان در اذهان باشد پاسخ شفافی را ارائه می‌نماید. در خاتمه لازم است تاکید نمایم بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اجرای طرح اصلاح پول ملی را با کمال آرامش و شفافیت و در عین حال با نهایت دقت و به صورت حرفه‌ای و کارشناسی به مرحله اجرا درخواهد آورد. در بانک مرکزی بر این عقیده هستیم که لازمه موفقیت این سیاست همراهی مردم است و این امر نیازمند درک صحیح از موضوع است. لازم است طرح اصلاح واحد پول ملی را همانگونه که هست بشناسیم و بدانیم که هدف این طرح چیست. این امر به ما کمک می‌کند که از این طرح انتظارات اشتباه نداشته باشیم و ضمنا به اشتباه آن را مورد انتقاد قرار ندهیم. به همین دلیل بانک مرکزی نیروی زیادی را در بعد اطلاع‌رسانی و گفت‌وگوی فعال با عموم و اصحاب رسانه متمرکز نموده که این امر خود گامی به سوی افزایش شفافیت و پاسخگویی بانک مرکزی در این زمینه است.