رحمت‌اله- علیرحیمی

اگر مساله‌ای در جامعه و رسانه‌های عمومی به بحث گذاشته شود نشانه بلوغ فکری مردم و نوید آینده‌ای بهتر و روشن برای آن جامعه می‌باشد مخصوصا که آن مساله مربوط به اقتصاد باشد. زیرا می‌تواند افزایش سطح رفاه و برخورداری از زندگی بهتر را برای خانواده‌ها فراهم کند. مساله فرمول محاسبه میزان اقساط وام‌ها نیز که به‌تازگی در سطح جامعه مورد بحث بوده است نیز از آن جمله است، اما مشکل اینگونه مباحث آن است که در سطح علمی بالاتری از سطح زندگی مردم عادی مطرح می‌شود و وام‌گیرندگان که اغلب مردم کوچه و بازار هستند درک مشکلی نسبت به آن دارند. بنابراین بر آن شدم که تشریح فرمول‌های بانکی و جهانی و میزان اقساط را در سطح قابل فهم همگان بازشکافی نمایم.

***

وام‌گیرنده‌ای که از بانک وامی را دریافت می‌کند (صرف‌نظر از مسائل مربوط به شرعیات آن) می‌بایست در زمانی که پول بانک را در اختیار دارد بهره‌ای را به بانک پرداخت نماید که این بهره می‌تواند با استفاده از فرمول‌های مختلف کم یا زیاد می‌شود بدیهی است که وام‌گیرنده تمایل دارد بهره کمتر و در نتیجه اقساط کمتر پرداخت کند و بانک هم تمایل دارد بهره بالاتر و اقساط بیشتر دریافت کند. دو فرمول مطرح شده در جامعه و نظام بانکداری به نام فرمول بانکی و فرمول جهانی می‌باشد که فرمول جهانی میزان اقساط بیشتر را محاسبه می‌کند و ظاهرا در بانک‌های جهان نیز استفاده می‌شود. اما در بانک‌های ایران به دلایلی مثل «(محاسبه بهره در بهره)» منسوخ شده، البته برخی برای عملکرد این فرمول لفظ بهره در بهره را صحیح نمی‌‌دانند و لفظ «تاثیر زمان بر ارزش پول» را برای آن به‌کار می‌برند.

دیگر فرمول بانکی، که قابل استفاده در بانک‌های ایران بوده و میزان اقساط را کمتر از فرمول جهانی محاسبه می‌نماید اما اشکال عمده آن نیز در «بازپرداخت زودهنگام وام‌های بانکی» قابل درک است. اما برای آنکه بدانیم کدام فرمول بانفس عمل و ماهیت کار مطابقت داشته و صحیح است بحث را با یک مثال بسیار ساده پی‌گیری می‌کنیم.

فرض کنیم که وام گیرنده‌ای مبلغ ده میلیون ریال وام با نرخ ۲۰درصد از بانک دریافت می‌کند و قصد دارد که در دو قسط (هر شش ماه یکبار) آن را پرداخت کند.

در صورتی که این شخص بخواهد و یا مجبور باشد براساس فرمول جهانی عمل کند باید در قسط اول ۵۷۶۱۹۱۰ ریال (شامل ۴۷۶۱۹۱۰ ریال اصل اقساط و ۱۰۰۰۰۰۰ ریال بهره اقساط) و در قسط دوم نیز ۵۷۶۱۹۱۰ ریال (شامل ۵۲۳۸۰۹۰ ریال اصل اقساط و ۵۲۳۸۱۰ ریال بهره اقساط) پرداخت کند و در مجموع ۱۵۲۳۸۱۰ ریال بهره می‌پردازد.

اما در صورتی که شخص بخواهد و یا مجبور باشد که براساس فرمول بانکی عمل نماید باید در قسط اول ۵۷۵۰۰۰۰ ریال (شامل ۴۷۵۰۰۰۰ ریال اصل و ۱۰۰۰۰۰۰ ریال بهره) اما به طور فرضی (۵۰۰۰۰۰۰ ریال اصل و ۷۵۰۰۰۰ ریال بهره) پرداخت کند و در قسط دوم نیز ۵۷۵۰۰۰۰ ریال (شامل ۵۲۵۰۰۰۰ ریال اصل و ۵۰۰۰۰۰ ریال بهره) باز هم به‌طور فرضی ۵۰۰۰۰۰۰ ریال اصل و ۷۵۰۰۰۰ ریال بهره) پرداخت ‌نماید که در مجموع بهره اقساط ۱۵۰۰۰۰۰ ریال می‌باشد.

چنانچه مشخص است در فرمول بانکی نسبت به فرمول جهانی وام‌گیرنده ۲۳۸۱۰ ریال کمتر بهره می‌پردازد، اما این تفاوت ناشی از چیست؟

در فرمول بانکی فرض شده است که وام‌گیرنده در قسط اول ۵۰۰۰۰۰۰ ریال بابت اصل اقساط و در فرمول جهانی در قسط اول ۴۷۶۱۹۱۰ ریال بابت اصل اقساط پرداخت می‌کند که مبلغ ۲۳۸۰۹۰ ریال کمتر است که بهره ۶ ماهه آن با نرخ ۲۰درصد سالیانه مبلغ ۲۳۸۱۰ ریال می‌شود. بنابراین اختلاف ناشی از فرضی است که در فرمول بانکی به نفع وام‌گیرندگان در نظر گرفته شده است، ولی در حقیقت میزان تفکیک اصل اقساط و بهره آن موجب این اختلاف شده و به عبارتی دیگر اگر وام‌گیرنده در هنگام پرداخت مبلغ ۵۷۵۰۰۰۰ ریال قسط اول در فرمولی بانکی که به‌نظر می‌رسد ۴۷۵۰۰۰۰ ریال آن اصل و ۱۰۰۰۰۰۰ ریال بهره باشد با کمال شجاعت مدعی شود که این مبلغ یعنی ۵۷۵۰۰۰۰ ریال را بابت اصل وام پرداخت می‌نمایم و در حال حاضر بهره اقساط را نمی‌دهم و در پایان پرداخت می‌کنم، بانک‌ها چه جوابی می‌توانند داشته باشند؟

در برابر این استدلال وام گیرنده، بانک‌ها می‌توانند به دو دلیل که پایه علمی محکمی ندارد استناد کنند.

۱ - نامساوی شدن اقساط

البته بعید است که از طریق محاسبات علمی نتوان، این روش را (پرداخت بهره در پایان معامله) با پرداخت اقساط مساوی یا تقریبا مساوی تبیین کرد و اشکال مساله را حل نمود.

اما این نکته بسیار حائز اهمیت است که وام‌گیرنده تمایل دارد که اقساط بهره وامش کمتر شود و تمایلی به اقساط مساوی ندارد به عبارتی منطقی نیست که مساوی شدن اقساط برای وام‌گیرنده با هزینه بیشتری همراه باشد.

۲ - زیان بانک (کاهش سود) به دلیل کاهش ارزش پول در طی زمان

بدیهی است که هرگاه بانک بهره‌های خود را در هنگام اقساط دریافت نکند و تمامی آن را در پایان معامله از وام‌گیرنده بگیرد، ارزش پول در طی زمان کاهش یافته و زیان (کاهش سود) متوجه بانک می‌شود. اما راه‌حل این مشکل نیز از نظر متقاضی وام اخذ بهره در بهره است که برای وام‌گیرنده پذیرفتنی نیست.

اما راه‌حلی که می‌تواند رضایت دوطرف (متقاضی وام و بانک) را جلب نماید آن ا ست که وام‌گیرنده به هنگام پرداخت اقساط خود بهره آن مقدار اقساط پرداخت شده را نیز به بانک بپردازد، به طور مثال وقتی در قسط اول ۵۰۰۰۰۰۰ریال پرداخت می‌کند ۵۰۰۰۰۰۰ریال بهره آن را نیز پرداخت کند و برای قسط دوم که ۵۰۰۰۰۰۰ریال است ۱۰۰۰۰۰۰ریال بهره آن را نیز بپردازد در این صورت نیز میزان بهره ۱۵۰۰۰۰۰۰ریال است که منطبق با فرمول بانکی است و از فرمول جهانی کمتر است.ظاهرا بانک‌ها می‌خواهند با شعبده‌بازی خود بر مطلب تفکیک اصل اقساط و بهره، اقساط بیشتر و بهره بیشتری را از مردم دریافت کنند این مطلب ضمن آنکه یک روند رانت‌آور از مطالعات آکادمیک و علمی می‌باشد در تقابل با سیاست‌های دولت که تمایل دارد نرخ بهره را کاهش دهد نیز هست.

در پایان تاکید می‌شود که بانک‌ها نمی‌توانند و نباید اصل اقساط و بهره را به دلخواه تفکیک کنند تا هزینه بیشتری به مردم تحمیل شود و نیز به این نکته اشاره می‌شود که اگر بانک‌ها بهره‌ها را در پایان معامله دریافت نمایند (و یا در سال‌های پایانی) به منطق اقتصادی نزدیک‌تر است. زیرا اگر بهره را مزد پول در نظر بگیریم همان‌طور که کارگر مزد کارش را در پایان کار می‌گیرد، بهره پول را نیز باید در پایان معامله پرداخت کرد در این صورت شائبه بهره در بهره نیز از بین می‌رود، در مثالی که گفته شد وام‌گیرنده‌ای که در قسط اول با فرمول جهانی مبلغ ۵۷۶۱۹۱۰ریال (بابت اصل اقساط) و در قسط دوم ۴۲۳۸۰۹۰ریال می‌پردازد همراه با قسط دوم بایستی کل بهره‌های خود که شامل (۱۰۰۰۰۰۰ریال بهره ۶ماهه ۱۰۰۰۰۰۰۰ریال و ۴۲۳۸۰۹ریال بهره ۶ماهه مبلغ ۴۲۳۸۰۹۰ریال) را بپردازد که در این صورت کل بهره ۱۴۲۳۸۰۹۰ ریال می‌گردد که از بهره۱۵۲۳۸۱۰ریال محاسبه شده به مراتب کمتر است و این محاسبه به وضوح نشان می‌دهد که مبلغ اضافه شده در فرمول جهانی به دلیل محاسبه بهره در بهره (که برخی منکر آن هستند و برخی به عامل زمان اشاره می‌کنند.)بوده است (یعنی بهره ۶ماهه بهره ۱۰۰۰۰۰۰ریالی که در ۶ماهه اول پرداخت نشده) امید است که گره‌ای هر چند ساده از مطلب علمی تشریح فرمول‌های اقساط وام باز شده باشد.

بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت که مشکل اصلی در نحوه بازپرداخت وام و میزان اقساط و بهره آن این موضوع است که وام‌ گیرنده بهره وام خود را چگونه و چه زمانی به بانک می‌دهد آیا باید روزانه، ماهانه، سالانه و یا در پایان وام آن را محاسبه و پرداخت کند؟