منبع: اکو نومیست محمد حسن ایپکچی چند دهه است که قیمت کالاهای مصرفی تاثیر مهمی بر رشد اقتصادی آفریقا داشته است. قاره آفریقا، یک سوم منابع معدنی، یک دهم نفت و دوسوم الماس جهان را در دل خود دارد. آفریقا در دهه گذشته، درشمار قاره‌هایی بود که بالاترین رشد اقتصادی را داشت. میانگین رشد اقتصادی برابر۵ درصد به کمک برنامه‌های اصلاحی دولت‌ها رونق خوبی را رقم زد. در گذشته اقتصاد آفریقا بلافاصله پس از کاهش قابل توجه ارزش مواد معدنی، نفت و دیگر اقلام آسیب دید. در سال‌های ۹۹-۱۹۹۸، طی کاهش قیمت جهانی نفت، ارزش پول نیجریه (نایرا) ۸۰ درصد کاهش یافت. در سال ۲۰۰۹ نیز ارزهای رایج آفریقایی دچار آسیبی دوباره، ناشی از آشفتگی بازار کالاهای مصرفی شدند.

سقوط پنجاه درصدی بهای نفت درسال گذشته، قیمت بسیاری از صادرات معدنی این کشورها مانند مس و آهن رابه شدت کاهش داد. باتوجه به کاهش درآمد این کشورها، آیا می‌توان دوباره شاهد رشد اقتصادی در این سرزمین بود؟

در برخی کشورهای آفریقایی، سقوط شدید قیمت اقلام صادراتی فوق، موجب پایین آمدن ارزش پول محلی شده و ارزش پول رایج حداقل ۱۰ کشور آفریقایی تا بیش از ۱۰ درصد در سال ۲۰۱۴ کاهش یافت. البته چنین افتی فاجعه چندانی به شمار نیامد. این شرایط نشان داد که سرمایه‌گذاران، کاهش ارزش صادرات را پایان راه نمی‌دانند. ارز رایج غنا (سدی) بی‌ارزش‌ترین پول قاره در سال ۲۰۱۴ بود که در واقع، ۲۶ درصد ارزش خود را در برابر دلار آمریکا ازدست داده بود.

تولیدات صنعتی در آفریقا به سرعت در حال گسترش به سایر بخش‌های اقتصادی است. برای نمونه، بین دوره زمانی ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۱، حتی در بخش خدمات نیز شاهد رشد اقتصادی با نرخ میانگین ۲/ ۶ درصدی در این قاره بودیم. به خصوص در صنعت گردشگری، آفریقا رونق خوبی را به خود دید. تعداد گردشگران خارجی به آفریقا بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲ افزایش دوبرابری داشت. به‌رغم کاهش قیمت کالاهای مصرفی، چشم‌اندازی امید بخش را در آفریقا نظاره‌گر هستیم. بانک جهانی پیش‌بینی می‌کند که اقتصاد آفریقای زیر صحرا در سال‌جاری میلادی تا ۵ درصد رشد خواهد داشت. ارتباطات، حمل‌ونقل و تجارت همگی عوامل محرک رشد اقتصادی به شمار می‌روند.

چه عواملی می‌تواند رشد اقتصادی آفریقا را توضیح دهد؟ تحول در سرمایه‌گذاری به این رشد کمک زیادی می‌کند. دولت‌های آفریقایی تا کنون تلاش وافری کرده‌اند تا بتوانند شرایط زندگی بهتری را برای سرمایه‌گذاران ایجاد کنند. گزارش سالانه بانک جهانی نشان داده که آفریقای زیر صحرا در دوره زمانی ۱۴-۲۰۱۳ بسیار بیشتر از دیگر مناطق دنیا به ضوابط آسان‌سازی سرمایه‌گذاری عمل کرده است. در این گزارش جزیره موریس بیست‌وهشتمین کشوری است که راحت‌ترین امکانات تجاری را فراهم ساخته است. روآندا، کشوری که از واقعه نسل‌کشی در ۲۰ سال گذشته آسیب فراوانی دید، حتی در مقایسه با ایتالیا توانسته است روابط خوبی را با سرمایه‌گذاران ایجاد کند.

امروزه، سرمایه‌گذاری آفریقا بعد از دو دهه متحول شده و افزایش نرخ سرمایه‌گذاری به عنوان شاخصی برای تولید ناخالص ملی پس از دهه ۲۰۰۰ گویای این واقعیت است. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آفریقا نیز با وجود رکود جهانی، در سال ۲۰۱۲ با ۵ درصد و در سال ۲۰۱۳ با ۱۰ درصد افزایش روبه‌رو بود.

هم‌اکنون، نیجریه دومین تولیدکننده بزرگ و پنجمین صادرکننده مهم نفت در جهان است. طبق نظر صندوق بین‌المللی پول، ۹۵ درصد صادرات نیجریه را تولید نفت و فرآورده‌های نفتی تشکیل می‌دهد. اما در سال‌های اخیر این صنعت در نیجریه با آشفتگی روبه‌رو بوده است. عوامل موثر در رشد اقتصادی نیجریه بیشتر کالاهای مصرفی نظیر گوشی‌های موبایل، ساخت‌وساز و فعالیت‌های بانکی است. بخش خدمات نیز ۶۰ درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهد.

نمونه گوشی‌های موبایل در بازارهای جدید آفریقا خبر از نوعی خلاقیت و بومی‌گرایی تکنولوژی می‌دهد. قاره‌ای که اینک نه به واردات از غرب بلکه به تولیدات ابتکاری خود ارزش می‌دهد. گوشی‌های موبایل که امروزه کالایی بسیار عادی در شهرها و حتی روستاهای آفریقا به شمار می‌روند جلوه‌گر تغییرات جدید در بازارهای اقتصادی منطقه است. شرکت «اریکسون»، پیش بینی کرده که تعداد گوشی‌های موبایل در آفریقا به ۹۳۰ میلیون عدد تا سال ۲۰۱۹ خواهد رسید. به عبارتی، هریک از مردم آفریقا صاحب یک دستگاه گوشی موبایل می‌شوند. سرعت بازار مصرف این گوشی‌ها که با حداقل قیمت ۲۵ دلار عرضه می‌شوند مانند نفوذ بازار مصرف اینترنت، افزایش قابل ملاحظه‌ای را طی دهه اخیر داشته است.

چنین وضعیتی این امکان را به مردم آفریقا می‌دهد که در برابر تقلید از تکنولوژی دیگر مناطق جهان یا نسخه‌برداری الگوی خارجی، ابتکاراتی جهت بومی‌سازی فناوری‌ها متناسب و منطبق با شرایط آفریقا با هدف خودکفایی ارائه دهند. در برخی موارد، این نوع خلاقیت‌های آفریقایی چه بسا برای برخی کشورهای ثروتمند نیز قابل بهره‌برداری است. بهترین مثال، پرداخت اینترنتی از طریق موبایل است. تکنولوژی که در غرب با تلاش‌های فراوان توانسته جایگاه مهمی را به دست آورد، وارد کشورهای آفریقایی شده است. این پیشرفت‌ها توانسته موج ابداعات دیگری را نیز برای آفریقا به ارمغان آورد.

امروزه، موسسات اقتصادی در آفریقا از پرداخت‌های اینترنتی برای انجام هزینه‌های بیمه عمر یا بیماران مبتلا به ایدز استفاده می‌کنند. بنابراین، گوشی‌های همراه نه تنها توانسته‌اند هزینه‌های بیمه را کاهش دهند بلکه به بیمه‌گران این فرصت را می‌دهند که مشتریان را برای دریافت خدمات پزشکی آگاه کنند. ابتکار دیگر آفریقا، فعالیت‌های شرکت زنجیره‌ای (Olam) است که کارکردی چندمنظوره در اقتصاد سنگاپور داشته است. کشورهای آفریقای زیرصحرا نیز در حال تجربه این فعالیت جدید که بیشتر بر تولیدات کشاورزی تکیه دارد، هستند. در حال حاضر، ۳۰ هزار کشاورز در تانزانیا با عضویت در این شبکه تجاری تامین‌کننده محصولاتی چون قهوه،پنبه و کاکائو هستند.

تکنولوژی‌های جدید امروزه توانسته است تفاوت بارزی را در بخش آموزش آفریقا ایفا کند.شرکت‌های تجاری در سراسر جهان در حال افزایش تولید گوشی‌های همراه و «تبلت‌های آی‌پد» جهت کمک به آموزش مطالعه و نوشتن کودکان هستند. چنین ابتکاری به یقین تاثیر فراوانی در آفریقا خواهد داشت، آن هم سرزمینی با ضعف نظام آموزشی و شرایطی که کودکان همه‌روزه نه‌تنها مجبورند مسافت‌های طولانی را برای رسیدن به مدرسه و بازگشت به خانه طی کنند، بلکه پرداخت شهریه‌های سنگین تحصیل را نیز باید متحمل شوند.

البته امکان دسترسی به فناوری جدید تکنولوژی ارتباطات هم برای همگان میسر نبوده و به‌خصوص روش نوین آموزش از طریق تبلت (آی‌فون) فقط برای بخش معدودی قابل استفاده است. در مقایسه با مدارس عادی که بیشتر مردم آفریقا ازآن بهره‌مند هستند، ابداع روش‌های جدید آموزشی هم بسیار جذاب است. درواقع، مهم‌ترین مزیت استفاده از این تکنولوژی با هدف آموزشی، کاهش تاثیرات آسیب‌ها و شکست‌های تحصیلی در مدارس آفریقا است. عدم نیاز به حضور معلم و عدم ضرورت پیروی از برنامه‌های آموزشی از جمله نتایج به‌کارگیری فناوری نوین است. از جمله طرفداران فناوری جدید ارتباطات در آفریقا می‌توان ازآکادمی‌های بین‌المللی «بریج» نام برد که هم اینک دارای بیش از ۱۰۰ هزار دانش‌آموز در مقطع پیش دبستانی و ابتدایی در کنیا است که ضمن دریافت ماهانه ۵۵ دلار شهریه، از روش‌های نوین تکنولوژی آموزشی استفاده می‌کنند.

شرکت‌های مولد تکنولوژی از طریق رسانه‌ها تاثیر بسزایی بر جوامع آفریقایی دارند. ۳۰۰ هزار شهروند ساکن شهر «ناکورو» در کنیا تاکنون صاحب روزنامه‌ای از خودشان نبوده و بیشتر اخبار روزانه را از طریق روابط شخصی و اخبار محلی گردآوری می‌کردند. سال گذشته، شرایط برای آنها تغییر کرد چراکه «وب‌سایت خبری» به نام محلی (HiviSasa) یا «حالا چه خبر» اخیرا توانسته با انتشار روزانه ۳۰ گزارش پیرامون موضوعاتی چون: حوادث، مدارس، درمان و... سرویس‌دهی خبری کرده و جای روزنامه را به گونه‌ای پر کند.

فضای جدید بازار درآفریقا تاکنون توانسته شرکت‌های غربی را به آفریقا بکشاند. «مایکروسافت» در حال تاسیس شرکتی درآفریقا است که بتواند سیستم «وای‌فای» (انتقال‌دهنده امواج اینترنتی) را در فضای وسیعی راه‌اندازی کند که هزینه بسیار کمتری نسبت به اینترنت گوشی‌های همراه دارد.

امروزه، تکنولوژی جدید امکان آن را یافته تا بازارهای آفریقایی را بهبود ببخشد. همراهی «فیس‌بوک» با سیستم مخابرات نیز موجب شده تا دسترسی مجانی به اینترنت را طوری فراهم کند که سریع‌تر از رسانه‌های جمعی بومی در اختیار مردم آفریقا قرار بگیرد. «آی‌بی‌ام» نیز توانسته با کمک شرکت‌های آفریقایی تحول مهمی را در آفریقا به وجود آورد. آنگولا هم مشابه نیجریه است. کشوری که دومین تولیدکننده بزرگ نفت آفریقا محسوب می‌شود اما بیشتر اقلام صادراتی آنگولا را کالاهای مصرفی تشکیل می‌دهد. لیکن، ۵/ ۱ درصد رشد اقتصادی این کشور در سال ۲۰۱۳ بیشتر از ساخت‌وساز و تولیدات صنعتی ناشی شده است. همچنین، در سال ۲۰۱۳، ماهیگیری تا ۱۰ درصد و کشاورزی تا ۹ درصد رشد داشته و حدود یک‌سوم درآمد دولت در حال حاضر از منابع غیرنفتی است، پدیده‌ای که در یک دهه غیر قابل باور بود.

در بوتسوانا، استخراج معدن وتجارت سنگ‌هایی نظیر الماس، طلا و مس از ۴۶ درصد در سال ۲۰۰۶ به ۳۵ درصد درسال ۲۰۱۱ کاهش یافته است. دیگر کشورها چون روآندا و زامبیا که دارای منابع معدنی هستند سالانه ۱۲ درصد در خدمات مالی رشد داشته‌اند. درکنگوی برازاویل که نفت ۸۰ درصد صادرات را تشکیل می‌دهد نیز شاهد افزایش بازار ساخت‌وساز و حمل‌ونقل هستیم.

تا همین چند سال گذشته، شاهد تحول بارزی در اقتصاد آفریقا نبودیم اما اینک حداقل چندین کشور آفریقایی سیاست اقتصادی پس‌انداز را دنبال می‌کنند. سرمایه‌ای که می‌تواند و باید برای مواقع لازم و موردنیاز به کمک آفریقا برسد.

اما، آفریقا راه کوتاهی در پیش ندارد. وابستگی زیاد فعلی اقتصاد منطقه آفریقای زیر صحرا به واردات کالاهای مصرفی قابل ملاحظه است. درکشورهایی چون تانزانیا و نیجریه نیز نگرانی بابت حذف کارآمدی شرکت‌های معدنی و سرمایه‌گذاری در بخش تولید دیده می‌شود. همچنین بیم آن می‌رود که منابع عظیم در آفریقا در آینده قدرت خود را ازدست بدهند. به‌رغم آشفتگی بازارهای کالا، منطقه آفریقای زیرصحرا هنوز یکی از پرسرعت‌ترین رشد‌های اقتصادی در جهان را در اختیار دارد. سرمایه‌گذاری در بخش تولید و نیز اصلاحات قاعده‌مند مشخص همراه با بهبود نظام آموزشی، رشد اقتصادی آفریقا را به جلو می‌برد. آفریقا باید ضمن استفاده از تجربیات گذشته، فرصت‌های کنونی را نیز به غنیمت شمرده و به کارببندد.

انقلاب نوآوری در آفریقا هنوز دوران طفولیت خود را می‌گذراند؛ اما سرعت برداشتن گام ترقی قابل ملاحظه است.