منبع: اکو نومیست مترجم: محمد حسن ایپکچی نرخ باروری در آفریقا بیشتر از قاره آسیا است. در بسیاری از کشورهای درحال توسعه قاره آفریقا، نرخ باروری در حال کاهش است. آموزش مردم به داشتن دوفرزند به جای ۵ فرزند به امری ساده تبدیل شده است. اما جنوب صحرای آفریقا، شمال نامیبیا و بوتسوانا از این نرخ جمعیتی پیروی نمی‌کنند. کشورهای واقع در جنوب صحرای آفریقا در مقایسه با آسیا وآمریکای لاتین کاهش باروری ندارند. در برخی از کشورهای آفریقای جنوب صحرا، همانند نیجر، نرخ باروری همچنان بالا مانده است. برای نمونه در غنا و تانزانیا هم باروری شروع به کاهش کرده اما دوباره سیر صعودی گرفت.

نباید از نظر دور داشت که موضوع باروری عاملی مهم در بررسی شرایط رشد و توسعه هرکشوری است. در دهه ۱۹۷۰، آفریقا ۳۶۰ میلیون جمعیت داشت که یک دهم جمعیت جهان بود. اگر، باروری در آفریقا بخواهد به طور کلی به روند کاهشی خود ادامه دهد همچنان که در دوره زمانی ۲۰۰۰-۱۹۷۰در آسیا شاهد بودیم تا سال ۲۰۵۰ جمعیت آفریقای زیرصحرا به میزان ۱/ ۲ میلیارد خواهد رسید. اما اگر همین روند رشد جمعیتی را ادامه دهد، جمعیتی برابر ۷/ ۲ میلیارد خواهد داشت.که این مقدار یک چهارم جمعیت جهان خواهد بود. بدیهی است در طول ۴۰ سال آینده جمعیت آفریقا تقریبا سه برابر شود.

همین تعداد نیم میلیارد اضافی جمعیت آفریقا که به آن اشاره شد، می‌تواند چشم‌انداز رشد و توسعه آفریقا را تغییر دهد. اولین چالش آفریقا در این خصوص، چگونگی آموزش نسل آینده خواهد بود. چراکه می‌دانیم آموزش، مهم‌ترین گام برای منافع هر کشوری و خاصه آفریقایی است. تا سال ۲۰۵۰، میزان جمعیت زیر ۱۴ سال در بسیاری از کشورهای آفریقایی به دوبرابر خواهد رسید.

به‌رغم یک دهه رشد، این قاره هنوز نتوانسته شغل کافی را برای کارآمدی اقتصاد خود برای مردم تدارک ببیند. اگر رشد جمعیت و روند شهرنشینی بخواهد با همین نرخ امروزی ادامه یابد، شهرهای بزرگ آفریقا در آینده‌ای نزدیک غیرقابل اداره خواهند بود. کینشازا تا سال ۲۰۵۰ ، سی میلیون جمعیت خواهد داشت و لاگوس در نیجریه با ۴۰ میلیون جمعیت روبه‌رو خواهند شد. اگر چنین اتفاقی پیش رو باشد شرایط برای مدیریت جمعیتی در این شهرها بسیار سخت‌تر از شهرهای پرجمعیت چین خواهد بود.

در مورد ادامه رشد نرخ باروری در آفریقا توضیحاتی لازم است. آفریقا نسبت به قاره آسیا از لحاظ تراکم جمعیتی در سطح پایین‌تری قرار دارد. همین فضای وسیع تراکمی آفریقا می‌تواند جوامع آفریقایی را به این نگرش برساند که چه بسا آنها نیازمند تعداد فرزندان بیشتری برای دفاع از سرحدات خود دربرابر رقبا یا دشمنان خود باشند. امروزه، بسیاری از مردم آفریقایی دارای نوعی تدبیر اجتماعی‌اند. به عبارت دیگر آنان فکر می‌کنند که هزینه‌های داشتن فرزند بیشتر، بیشتر از اینکه بخواهد باری بر دوش خانوارها باشد، بر دوش روستاهای محل زندگیشان (مردم) است؛ اما دلیل دیگر هم در واقع عدم امکان در دسترس بودن ارائه کافی خدمات کنترل موالید است. البته این عامل مقابل تغییر است.

در اغلب کشورهای در حال توسعه، حدود ۶۰ درصد زنانی که در دوره سنی فرزندآوری هستند، نگرش فرهنگی کنترل موالید تاثیرگذار بوده است. ارتباط مستقیمی بین عامل اخیر و کاهش نرخ باروری برقرار است. اوگاندا وتانزانیا دارای سهم درآمدی سرانه مشابهی هستند؛ اما دولت اوگاندا تا کنون اقدام خاصی در مورد تنظیم خانواده به اجرا درنیاورده است. به همین علت این کشور دارای نرخ بالای باروری است. سومالی و اریتره هم دارای درآمد سرانه مشابه هستند، اما اریتره با به‌کارگیری رویکردهای تنظیم خانواده دارای نرخ باروری بسیار کمتری نسبت به سومالی است.

ساختار جمعیتی آفریقا به چه جهتی می‌رود؟

در کشورهای آفریقایی از الجزایر و تونس در شمال تا بوتسوانا و آفریقای جنوبی در جنوب آفریقا نکته‌های مهم جمعیتی را می بینیم. در ابتدای دهه ۱۹۶۰،کشورهای یادشده دارای نرخ باروری بین ۵/ ۵ و ۵/ ۷ بودند. این میزان باروری برابر باروری در برزیل، چین، اندونزی و مکزیک در همان دوران بود؛ اما در حال حاضر تمام این کشورها نرخ باروری بین ۵/ ۱ تا ۳ را دارند. اختلاف اصلی در این نکته است که جوامع آسیایی و آمریکای لاتین کاهش باروری خود را طی ۵۰ سال گذشته تجربه کردند، در حالی که کشورهای آفریقایی تا نیمه دهه ۱۹۸۰ همچنان شاهد نرخ بالای باروری بودند که البته بعدها با شیب تندی روند کاهشی یافت.

مطالعه و بررسی اخیر دو جمعیت‌شناس فرانسوی ضمن ایجاد تردید نسبت به همگرایی روند جمعیتی آفریقا با سایر نقاط جهان از نظر باروری واقعیت‌هایی را روشن کرده است. البته در این میان باید برای مناطق شمال و جنوب آفریقا استثنا قائل بود. نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد کل جمعیت آفریقا با شیب تندی روندی رو به افزایش خواهد داشت. دراین شرایط برای آفریقا مدیریت جمعیت جوان بسیار چالشی خواهد بود.

اطلاعات و نتایج به دست آمده از تحقیقات نشان می‌دهد که نرخ باروری آفریقا بسیار کندتر از پیش‌بینی سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ در حال تحقق است. از آن زمان تاکنون، ۱۷ کشور آفریقایی که نصف جمعیت قاره را دارند دارای نرخ باروری بالاتر از پیش‌بینی‌ سازمان ملل بودند. فقط ۱۰ کشور آفریقایی با جمعیت ۱۴درصد از کل جمعیت قاره دارای نرخ باروری کمتر نسبت به پیش‌بینی‌ها بوده‌اند. تقریبا در همه کشورها باروری رو به کاهش نسبی بوده‌است؛ اما در نیمی از آنها این کاهش با کندی صورت گرفته و در موارد معدودی نیز روند کاهشی متوقف شده است.

در آینده شاهد افزایش جمعیت قاره آفریقا خواهیم بود. در سال ۲۰۱۰، این میزان برابر یک میلیارد نفر بود. پیش‌بینی سازمان ملل این است که جمعیت آفریقا تا سال ۲۰۳۰ به ۶/ ۱ میلیارد نفر می‌رسد و تا سال ۲۰۵۰ دوبرابر می‌شود، اما از طرف دیگر اگر چند سالی که بررسی شد را به عنوان یک راهنما برای آینده نگاه کنیم چنین تصویری از واقعیت جمعیتی آفریقا خیلی کمتر از میزان حقیقی است. طبق نظر جدید سازمان ملل مبتنی بر روند بیشتر کاهش باروری، جمعیت آفریقا تا سال ۲۰۵۰ به ۷/ ۲ میلیارد نفر خواهد رسید. اگر چنین اتفاقی بیفتد، مردم آفریقا به میزان یک چهارم جمعیت جهان خواهند رسید. در حالی که در ۱۹۷۰، یک دهم جمعیت دنیا بودند.

چنین افزایش جمعیتی در آفریقا هم زمان خواهد بود با افزایش جمعیت شهرنشین و تعداد کودکان دراین قاره. در سال ۲۰۱۰، آفریقا سه شهر با جمعیت بالای ۵ میلیون نفر داشت (قاهره،کینشازا و لاگوس به عنوان پایتخت اقتصادی نیجریه). تا ۲۰۵۰ این مقدار به ۳۵ شهر خواهد رسید که به همراه کینشازا و لاگوس با جمعیتی برابر ۳۰ میلیون نفر می‌توانند ۳۵ شهر آفریقایی را تشکیل دهند. دیگر شهرهایی که به طور آهسته رشد بالایی خواهند داشت: دارالسلام در تانزانیا، نایروبی در کنیا و لوآندا در آنگولا خواهد بود. با چنین احتمال قریب به یقینی ارائه خدمات شهروندی در آینده، کاری بسیار سخت و دشوار است.

طبق برآورد سازمان ملل،در سال ۲۰۱۰، ۴۱۱ میلیون کودک آفریقایی زیر ۱۴ سال در قاره زندگی می‌کردند. تا سال۲۰۵۰ این تعداد به ۸۳۹ میلیون نفر می‌رسد. در این حالت، برنامه آموزش این جمعیت بسیار دشوار خواهد بود. درآینده نیروی کار بسیاری وارد بازار کار آفریقا خواهد شد که به احتمال زیاد به میزانی درآمد خواهند داشت که فرزندان خود را به مراکز آموزشی روانه کنند. در سال۲۰۱۰، قاره آفریقا دارای ۲۰۰ میلیون جمعیت جوان ۱۵ تا ۲۴ ساله بود که این تعداد در سال ۲۰۵۰ به ۴۵۰ میلیون نفر خواهد رسید. اما بانک توسعه آفریقایی در سال ۲۰۱۲ طی گزارشی اعلام کرد که فقط یک چهارم جمعیت (مرد) و فقط ۱۰درصد زنان جوان آفریقایی به طور رسمی امکان ورود به بازار کار آفریقا را قبل از ۳۰ سالگی پیدا می‌کنند. اکثریت جوانان آفریقایی از نظر اشتغال دارای شرایطی پر خطر خواهند بود.

مساله نگران‌کننده‌تر این است که بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که رشد اقتصادی آفریقا با توجه به خوش‌بینی توسعه اقتصادی وحکومتی همچنان با موانعی روبه‌رو خواهد بود. یکی از استادان دانشگاه پرینستون پیش‌بینی کرده که سرمایه‌گذاری زیرساختاری و خصوصی به‌رغم یک دهه افزایش درآمدها به سختی فعال شده است. به دیگر سخن، قاره آفریقا دارای معضل بی‌توجهی به زیرساختارها است.

در چنین شرایطی، جمعیت شناسان بر این عقیده هستند که حکومت‌های آفریقایی نیاز به تلاش بیشتر برای مدیریت تنظیم خانواده دارند. بالای ۶۰درصد زنان در سن فرزندآوری در کره جنوبی، مکزیک و بنگلادش، تنظیم خانواده را رعایت می‌کنند. در بیشتر کشورهای جنوب صحرای آفریقا، تاکنون میزان رعایت تنظیم خانواده کمتر از۲۰درصد بود. همچنین برخی دولت‌ها همانند اوگاندا با تنظیم خانواده مخالفت کرده‌اند. مشکل بزرگ‌تر در واقع نگرش اجتماعی است که تاکنون زیاد دچار تغییر نشده‌است، تغییر این نگرش بر عهده دولت‌های این قاره است. برنامه تنظیم خانواده برای مردم آفریقا هزینه بالایی ندارد و میزان آن سالی ۵/ ۱ میلیارد دلار برای کل زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله است.