راهکار ساماندهی تعطیلات

دکتر پدرام سلطانی عضو هیات نمایندگان اتاق تهران حل این مشکل نیاز به رعایت چند اصل اساسی دارد: ۱- بررسی همه‌جانبه ۲- دوراندیشی ۳- جهانی فکر کردن و ملی عمل نمودن ۴- شجاعت با در نظر گرفتن این اصول، ابتدا باید نگاهی به تعطیلات در گذر تاریخ چند هزار ساله خود داشته باشیم، سپس جایگاه تعطیلات در جهان امروز را بشناسیم و تعریف جدیدی از جایگاه تعطیلات در آینده کشور و نقش آن در اقتصاد و رفاه اجتماعی ارائه کنیم. اگر به این شیوه عمل کنیم، حتی می‌توانیم تعریف جدیدتر و کامل‌تری از مفهوم تعطیلات به جهان ارائه دهیم. با تعمق در علل و فلسفه تعطیل عمومی از دیرباز تاکنون سه‌دلیل اصلی را می‌توان برای تعطیلات شناسایی کرد:

۱- انجام آداب و سنن و مراسم ملی و مذهبی (مانند نوروز و سیزده بدر و اعیاد فطر و قربان)

۲- بزرگداشت شخص یا واقعه مهمی (مانند سالگرد شهادت و ولادت ائمه و روزهای ملی)

۳- فراغت از کار برای استراحت و تفریح (مانند تعطیلات آخرهفته و تعطیلات زمستانی و تابستانی)

روند تاریخی برقراری تعطیلات نیز به ترتیب فوق بوده است؛ یعنی نخست روزهایی برای انجام آداب مذهبی و ملی در هزار تا ۵هزار سال پیش تعطیل شدند، سپس روزهایی به مناسبت تولد یا وفات پیامبران، پادشاهان و سرداران جنگی به روز تعطیل بدل شدند و در دو قرن گذشته نیز تعطیلات آخر هفته (یکشنبه در کشورهای مسیحی و بسیاری کشورهای دیگر و جمعه در کشورهای مسلمان) رسما به‌عنوان تعطیل عمومی شناخته شدند. به عبارتی می‌توان گفت که سیر تاریخی تعطیلات از تعطیل برای احترام به اعتقادات شروع شده و به تعطیل برای احترام به افراد مهم و در نهایت به تعطیل برای احترام به خود و خانواده رسیده است.

تحولات علمی، اجتماعی و اقتصادی در یکصد سال اخیر تاثیرات عمیقی بر بسیاری از قراردادهای اجتماعی و قوانین ملی و محلی گذاشته است و طبیعی است تعطیلات نیز از این قاعده مستثنا نیست. اگر زمانی برای احترام به شخصیتی مذهبی یا ملی سالروز تولد یا وفات وی را تعطیل می‌نمودند و مردم برای ادای احترام راهی به جز گرد هم آمدن در مکان‌های خاص نداشتند، امروز با وجود رادیو و تلویزیون و مطبوعات، بسیار بهتر و گسترده‌تر می‌توان این شخصیت‌ها را گرامی داشت و خدمات و شخصیت آنان را تشریح و تحلیل کرد.

اگر روزی بشر به واسطه نبود ماشین‌آلات صنعتی، کمی میزان تبادلات تجاری در جهان و پایین بودن سطح رفاه مجبور بود هفت روز هفته و روزانه ۱۲ ساعت کار کند امروز با مدد علم و فناوری، کارخانه‌های بزرگ و ماشین‌آلات جایگزین نیروی انسانی شده‌اند و تولید انبوه و افزایش چشمگیر تجارت جهانی فرصت استراحت بیشتر و کار کمتر را به انسان داده است و به همین واسطه تعطیلات آخر هفته در جوامع صنعتی از یک روزشروع شد و سپس به ۲ روز رسید و انتظار می‌رود در آینده‌ای نه چندان دور به ۳ روز هم افزایش یابد. به نظر می‌رسد پیشرفت‌های علمی و تحولات اجتماعی و اقتصادی، بازنگری در تعریف و تعیین تعطیلات را ضروری ساخته است. حکومت‌های جوامع توسعه‌یافته نیز با توجه به این ضروریات به تعطیلات دوره‌ای و منظم ملل خود افزوده و تعطیلات نامنظم و وقفه ساز را به حداقل رسانیده‌اند.

اگر می‌خواهیم در تعطیلات کشور تغییراتی ایجاد کنیم به گونه‌ای که بیشترین پیامدهای مثبت را برای اقتصاد کشور و در عین حال رفاه شهروندان به همراه داشته باشد باید نکاتی را بپذیریم و اصولی را مدنظر قرار دهیم و همچنین تعاریف جدیدی را نیز در فرهنگ تعطیلات بگنجانیم.

۱- این نگرش که برای احترام به شخصیت‌های مهم ملی یا مذهبی باید سالروز تولد یا وفات ایشان را تعطیل اعلام کرد باید تغییر یابد. با کثرت و رواج شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، جراید و دیگر مطبوعات و همین‌طور اینترنت و گستردگی استفاده از آنها توسط مردم امروزه بسیار بهتر می‌توان شأن و جایگاه این شخصیت‌ها را با استفاده از این رسانه‌های فراگیر در اذهان زنده نگه داشت. از سوی دیگر شخصیت‌هایی که دارای جایگاه رفیعی در ادیان و تاریخ هستند اگر اکنون زنده و حاضر بودند قطعا نمی‌پذیرفتند که ملت‌های ایشان کار و تلاش در راستای ترقی و عزت کشور خود را به بهانه احترام به ایشان متوقف نمایند.

۲- تعطیلات عمومی باید با هدف افزایش رفاه، آسایش و باز توانی قشر فعال جامعه وضع شوند، در عین حالی که کمترین اثر منفی و تبعات سوء را بر بهره‌وری و رشد اقتصادی کشور داشته باشند.

۳- جهت بالا بردن نشاط ملی و فراهم ساختن امکان استفاده بهتر از تعطیلات عمومی، حتی‌الامکان باید تعطیلات به مناسبت اعیاد و دیگر مناسبت‌های شادی و سرور برقرار شوند.

۴- با هدف از میان برداشتن روزهای بین‌التعطیلین و تنظیم بهینه تعطیلات، برخی از تعطیلاتی که طی آنها مراسم خاصی برگزار نمی‌شود باید امکان جابه‌جایی داشته باشند و دولت باید مجاز به جابه‌جایی برخی از روزهای تعطیل در یک محدوده یک تا دو روزه باشد.

۵- به غیر از تعطیلات تابستان، بقیه تعطیلات مدارس و دانشگاه‌ها باید حتی‌الامکان با تعطیلات عمومی منطبق و هماهنگ شود.

۶- یکی از تعطیلاتی که همواره مورد انتقاد کارشناسان بوده است تعطیلات عید نوروز است. ناهمگون بودن این تعطیلات عملا باعث شده که بهره‌وری کشور در فروردین ماه بسیار پایین‌تر از ماه‌های دیگر باشد. برای کاهش این نقیصه پیشنهاد می‌شود تعطیلات رسمی عید نوروز همه ساله از ۲۸اسفند الی ۳ فروردین برقرار گردد. ضمنا روز ۱۲فروردین از حالت تعطیل خارج شود و روز ۱۳ فروردین به روز نیمه تعطیل بدل شود. همچنین روز ۱۲-۴ فروردین مدارس و دانشگاه‌ها نباید تعطیل باشند تا فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی همزمان و به صورت جدی آغاز شوند.

در کنار روزهای تعطیل و غیر تعطیل باید تعریفی به عنوان روزهای نیمه تعطیل نیز داشته باشیم و این روزها را نیز بر حسب نیاز در تقویم بگنجانیم. در روزهای نیمه‌تعطیل مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل می‌باشند و سازمان‌های دولتی یا بخش خصوصی (یکی از این دو) نیز می‌توانند تعطیل باشند. ضمنا استفاده از مرخصی برای مجموعه‌هایی که تعطیل نیستند با تساهل بیشتری صورت می‌پذیرد.

تعطیلات ساعتی به تعطیلاتی اطلاق می‌شود که کمتر از نیم روزکاری باشند. نمونه موجود آن در کشور ما شروع به کار دیرتر مدارس و ادارات در روزهای پس از شب‌های قدر (در ماه مبارک رمضان ) است. همچنین در بسیاری کشورها یک ساعت در میان روز به نام ساعت ناهاری (Lunch Time) ادارات و شرکت‌ها دست از کار می‌کشند و برای صرف ناهار از محل کار خود خارج می‌شوند. این عمل ضمن آنکه موجب استراحت و رفع یکنواختی کار روزانه می‌شود به‌طور غیرمستقیم در رونق اقتصاد و اشتغال موثر است، زیرا در مجاور مراکز اداری و تجاری شهر رستوران‌ها و اغذیه‌فروشی‌های زیادی در کنار دیگر خدمات مورد استفاده طی ساعت ناهاری به وجود آمده‌اند که در صورت نبود تعطیلات ساعت اداری قطعا بسیار محدودتر و کم‌رونق‌تر می‌بودند.

راهکار ساماندهی تعطیلات برقراری الگوی ساعت ناهاری در کشور ما نیز باید جدا در دستور کار قرار گیرد، زیرا به این وسیله هم مزایای فوق الذکر را به همراه خواهد آورد و هم تفکیک ساعات کار از ساعت ناهار و نماز باعث توجه جدی به هر دو بخش و همچنین افزایش راندمان کاری در نیمه دوم روز می‌شود. همچنین از تعطیلات ساعتی می‌توان برای گرامیداشت برخی مناسبت‌ها که نیاز به تعطیلات روز کامل ندارند نیز استفاده کرد، مثلا روزکاری را یک ساعت دیرتر شروع کرد یا یک ساعت زودتر به پایان رسانید.با در نظر گرفتن اصول و تعاریف فوق سه حالت کلی را برای ساماندهی تعطیلات می‌توان متصور شد. این حالات مبنایی از کار را به‌دست می‌دهند که با بهره‌گیری از آنها و انجام تلفیق یا تغییراتی می‌توان به مناسب‌ترین گزینه فراخور کشور دست پیدا کرد.

روش اول: کاهش تعطیلات - افزایش مرخصی

پایه این روش بر حذف حداکثری تعطیلات عمومی است و دراین صورت صرفا ۴تا۵ روز تعطیلات عمومی به شرح زیر برقرار می‌شود:

۱. اعیاد قربان، فطر و نوروز هر کدام یک روز

۲. عاشورا و روز ملی هر کدام یک روز.

دولت می‌تواند برای کارکنان خود روزهای دیگری را نیز به اختیار خود به این تعطیلات اضافه کند (روزهای نیمه تعطیل). در این روش میزان مرخصی استحقاقی در بخش خصوصی و دولتی از ۳۰ به ۴۰ روز افزایش می‌یابد و در واقع این ۱۰ روز اضافه جایگزین تعطیلات عمومی حذف شده خواهد شد. مزیت این روش این است که چون زمان استفاده از مرخصی با هماهنگی دوسویه کارفرما (مدیران دولتی و خصوصی) و کارمند است هم اثرات منفی آن بر بهره‌وری کاهش خواهد یافت و هم قدرت انتخاب استفاده کننده از مرخصی (کارمند) بالاتر خواهد رفت.

روش دوم: کاهش تعطیلات عمومی- افزایش تعطیلات پایان هفته

آخر هفته در بسیاری از کشورها مدت‌ها است که از ۱ یا ۵/۱ روز به ۲ روز افزایش یافته است. اما در برابر در این کشورها تعطیلات عمومی معدودترند. از سوی دیگر تعطیلات پایان هفته در کشور ما که بعدازظهر پنج‌شنبه و روز جمعه است در ادامه تعطیلات کشورهای دیگر که شنبه و یکشنبه است باعث قطع ارتباط ۴ روزه ما با دنیا می‌شود. در حال حاضر تعطیلات پایان هفته ما ۵۲ روز جمعه و ۵۲ نیمروز پنج‌شنبه (یا ۲۶ روز) است. اگر به جای ۵۲ نیمروز پنج‌شنبه، روزهای شنبه در کشور (در ادامه روز جمعه) تعطیلات پایان هفته برقرار شود و روز پنج‌شنبه به روز کامل کاری تبدیل شود در واقع می‌توان گفت ۲۶ روز به تعطیلات عمومی کشور افزوده می‌شود. در مقابل این افزایش می‌توان با کاهش دیگر تعطیلات رسمی به ۴تا۵ روز در سال و همچنین کاهش مرخصی‌های سالانه از ۳۰روز به ۲۰ روز، ضمن ساماندهی و تنظیم تعطیلات، موجبات ایجاد آخر هفته طولانی‌تری را برای استراحت و تمدد نیروی بیشتر شهروندان فراهم کرد. ضمنا با همگرایی بیشتر تعطیلات پایان هفته با کشورهای دیگر، زمینه افزایش ارتباطات موثر با جهان نیز فراهم می‌شود. تغییر تعطیلات آخر هفته از «پنج‌شنبه و جمعه» به «جمعه و شنبه» در برخی از کشورهای اسلامی انجام شده است.

روش سوم: کاهش تعطیلات پراکنده - ایجاد تعطیلات مفید

به تجربه ثابت شده است که یک روز تعطیل رسمی در میان هفته به آن اندازه‌ای که بر راندمان و بهره‌وری دستگاه‌های دولتی و صنعت و تجارت کشور اثر منفی دارد برای شهروندان استفاده مفید و مناسب به همراه ندارد. برای وارونه کردن این معادله در جهت حداقل ساختن اثرات تعطیلات بر بهره‌وری و حداکثر کردن امکان استفاده شهروندان از آنها یکی از روش‌های مناسب این است که ۴تا۵عدد از تعطیلات مهم را پایه قرار داده و آنها را از یک روز به ۲تا۳ روز افزایش دهیم و در عوض مابقی تعطیلات رسمی را به روزهای غیر تعطیل بدل کنیم.به عنوان پیشنهاد می‌توان تعطیلات عید فطر را به ۳ روز و عید قربان را به ۲ روز افزایش داد. ضمنا با پیش‌بینی تعطیلات عمومی زمستانی و تابستانی و در صورت امکان قرار دادن آنها همزمان با یکی از مناسبت‌های مهمی که در این فصول واقع می‌شود عملا با یک کار دو مقصود نیز حاصل شود.در پایان مجددا تاکید می‌شود که ساماندهی تعطیلات را باید بسیار جدی‌تر از آنچه تا به امروز در کشور به آن پرداخته شده دنبال کرد. بررسی جامع، تصمیم‌گیری شجاعانه و اقدام سریع در این زمینه علاوه بر آثار اولیه‌ای که می‌تواند بر بهبود بهره‌وری و تولید ملی و افزایش رفاه و نشاط ملی داشته باشد آثار ثانویه و مهم‌تری در ابعاد فرهنگی خصوصا فرهنگ کار و تولید به همراه خواهد داشت.