پایه‌های سست اوپک

مهسا پهلوانی کارشناس مطالعات بین‌الملل، دانشجوی MBA صنعتی شریف در ماه‌های گذشته شاهد افت شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی بوده‌ایم؛ به‌گونه‌ای‌که تقریبا در ۳ ماه گذشته، قیمت نفت از تقریبا ۱۱۰ دلار، به مرز ۶۰ دلار در هر بشکه رسید. از نظر اقتصادی، علت این کاهش قیمت را باید در افزایش عرضه و کاهش تقاضا جست‌وجو کرد. توسعه نفت شیل در آمریکا، میزان تقاضای نفت از سازمان اوپک را کاهش داده و همزمان موجب افزایش عرضه تولیدکنندگان نفت در خارج از اوپک شده است. از سوی دیگر، با کاهش رشد اقتصادی در کشورهای اروپایی و آسیایی ازجمله چین، هند و ژاپن میزان تقاضا برای نفت کاهش یافته و این مساله نیز خود کاهش بیشتر قیمت‌ها را به همراه داشته است.

سقوط قیمت نفت، پیامدهای بسیار مهمی در خاورمیانه و جهان دارد که می‌توان آنها را از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داد. در این میان یکی از مهم‌ترین اثرات کاهش قیمت نفت را باید در انسجام و اتحاد میان اعضای اوپک جست‌وجو کرد.

یکی از مشکلات اساسی پایین آمدن قیمت نفت، احتمال سست شدن پایه‌های‌ اوپک است. در حقیقت، وضعیت فعلی این سازمان، شرایطی مانند «نظریه بازی» دارد که به علت تضاد منافع عرضه‌کنندگان نفت، احتمال دارد هر یک از آنها به‌منظور افزایش سود خود، به‌صورت یک‌جانبه از مسیر بازی تخطی کند. با کاهش قیمت نفت به علت کاهش تقاضا، برخی از اعضای اوپک که درآمدهای خود را کمتر از مقدار پیش‌بینی شده می‌دیدند، با افزایش صادرات خود در پی ثابت نگه داشتن درآمدهایشان برآمدند. این دقیقا رویکردی بود که عربستان سعودی در پیش گرفت. این‌گونه اتفاقات باعث می‌شود که انسجام و قدرت این سازمان زیر سوال برود و زمزمه‌هایی از‌ فروپاشی و از هم گسیختگی آن به گوش برسد. روزنامه وال‌استریت ژورنال در گزارشی در این‌خصوص نوشت: «عدم هماهنگی میان اعضای اوپک، موجب تشدید افت قیمت نفت این سازمان شده است. این ناهماهنگی‌ها ممکن است به یک جنگ قیمتی و تضعیف سلطه و نفوذ این سازمان بر بازارهای جهانی نفت منجر شود.»

آخرین اجلاس وزارتی اوپک در ۶ آذرماه و در حالی برگزار شد که کاهش قیمت نفت، علت افت قیمت نفت و تعیین سقف تولید اوپک به‌منظور متعادل کردن بازار نفت، محورهای اصلی آن را تشکیل می‌دادند. در این نشست، عربستان سعودی به همراه دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، در برابر درخواست برخی اعضا جهت کاهش تولید نفت این سازمان مخالفت کردند تا سهم بازار خود را در رقابت با تولیدکنندگان خارج از اوپک و به ویژه آمریکا حفظ کنند. در پی این تصمیم، قیمت نفت با سرعتی بیش از قبل سقوط کرد و به زیر ۷۰ دلار هم رسید. به‌رغم این کاهش شدید در قیمت‌ها، عربستان سعودی از تصمیم اوپک ابراز خشنودی کرد و آن را نشانگر اتحاد و انسجام این کارتل نامید. این در حالی است که بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان اعلام کرد که این تصمیم به نفع همه اعضا نبوده، اما ایران برای حفظ اتحاد اوپک از اعتراض به این تصمیم خودداری کرده است.

نکته مهمی که می‌توان از اجلاس اخیر اوپک استنتاج کرد، این است که اکنون بیش از هر زمان دیگر، مشکلات داخلی و عدم انسجام درونی این سازمان آشکار شده است. شکی نیست برای آنکه یک سازمان و نهاد بین‌المللی بتواند عملکردی قدرتمند داشته باشد، باید در وهله اول میان اعضای آن اتحاد و یکپارچگی وجود داشته باشد. با این حال به نظر می‌رسد بعضی از اعضای مهم و کلیدی اوپک، بدون توجه به منافع و خواسته‌های اعضای دیگر، به شکلی مستقل تصمیم‌گیری می‌کنند. به‌عنوان مثال، رویکرد و اقدامات عربستان سعودی نشان می‌دهد که این کشور، به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت اوپک، در چارچوب منافع اعضای دیگر سازمان حرکت نمی‌کند.

در مجموع، رصد روند بازار نفت طی سال‌های گذشته و تصمیمات و تدابیر اوپک در واکنش به آنها، حاکی از آن است که با گذشت زمان، نفوذ و سلطه این کارتل نفتی در بازار کاهش یافته و فراز و نشیب سیر قیمت‌ها، مسیری غیرقابل کنترل و غیرقابل پیش‌‌بینی را در پیش گرفته است. از این رو به نظر می‌رسد که لازم است جهت حفظ و تداوم انسجام و یکپارچگی اوپک، تدابیر جدیدی اندیشیده و تصمیماتی بنیادین اتخاذ شود.

در حقیقت از مقایسه وضعیت کنونی اوپک با دوران اوج این سازمان در دهه ۷۰ میلادی، می‌توان چنین برداشت کرد که اوپک دیگر انسجام و اتحاد سابق را ندارد. با این حال نباید فراموش کرد که ۴۰ درصد تولیدات نفت جهان در اختیار ۱۲ عضو این کارتل است و این سهم عظیم، در صورت وجود انسجام داخلی می‌تواند قیمت‌های‌ جهانی را به کلی زیر و رو کند.