آتش‌سوزی مدارس و ضرورت یادگیری جمعی

حسین لطفی عضو هیات اجرایی موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان ۱۵ آذرماه، دومین سالگرد حادثه آتش‌سوزی در مدرسه شین‌آباد است. این حادثه یکی از سلسله آتش‌سوزی‌هایی است که تاکنون به دلیل استاندارد نبودن تجهیزات گرمایشی در مدارس ایران رخ داده است. هنگام وقوع این آتش‌سوزی به دلایلی مانند نبود برنامه معین برای فرار، ناکارآمدی تجهیزات اطفای حریق یا استفاده‌کنندگان از آنها و نامناسب بودن شرایط فیزیکی ساختمان، ۲۹ دانش‌آموز دختر دچار سوختگی شدند که متاسفانه دو نفر از آنها بر اثر شدت جراحات وارده فوت کردند. یکی از نکات تلخ ماجرا اینجا است که مشابه این حادثه، پیش از این چندین بار گزارش شده بود؛ بدون آنکه اقدام موثری جهت جلوگیری از حوادث مشابه صورت گیرد و پس از شین‌آباد هم، هر چند در موارد کمتر ولی حوادث نسبتا مشابهی گزارش شده است.

آتش‌سوزی در مدارس ایران سابقه‌ای چندین ساله دارد و تاکنون منجر به وارد آمدن خسارات جانی و مالی فراوانی شده است. با نگاهی به علت بروز این حوادث و ارزیابی آنها، می‌توان اقدامات موثری جهت پیشگیری از موارد مشابه در آینده انجام داد. در ادامه علت بروز برخی از این حوادث در سال‌های اخیر ذکر شده است:

وزش باد شدید و توفانی بودن هوا باعث افتادن بخاری نفتی غیر‌استاندارد شده و منجر به بروز آتش‌سوزی در کلاس شده است. معلم شاگردان را از کلاس خارج می‌کند، اما خود به دلیل اینکه در کلاس دستگیره نداشته است، داخل کلاس گیر می‌افتد و دچار سوختگی شدید می‌شود.

بخاری نفتی دچار آتش‌سوزی شده، معلم بخاری را به بیرون از کلاس می‌اندازد، اما دو گالن پر از نفت که در راهرو قرار داشته‌اند بخاری غرق در آتش را در بر می‌گیرند و شعله‌های حریق به درون کلاس زبانه می‌کشد.

چراغ یک بخاری غیراستاندارد (علاءالدین) نفتی که به‌عنوان وسیله گرمایشی استفاده می‌شده است در ‌کلاس سرنگون شده و شعله‌های آتش زبانه می‌کشد.

اتصال سیم‌های برق در دبیرستان شبانه روزی باعث بروز آتش‌سوزی شده است.

در مورد حادثه شین آباد نیز طبق گزارش سازمان آتش‌نشانی، نشت نفت بخاری، دستپاچگی کارمند مدرسه در کنترل آتش بخاری و افتادن آن و مسدود کردن مسیر خروج از کلاس، ازدحام دانش‌آموزان کلاس موقع خروج از کلاس و وجود حصار در پنجره‌های کلاس علت بروز حادثه ذکر شده‌ است.

با تحلیل علل ذکر شده در مورد آتش‌سوزی‌هایی که در چندین سال اخیر منجر به وارد آمدن خسارات به مدارس ایران شده‌اند، مشاهده می‌شود که استفاده از بخاری‌های نفتی و سیستم‌های گرمایشی غیر‌استاندارد و نیز فرسوده بودن سیستم تاسیسات، دلیل بروز آتش‌سوزی در مدارس هستند. همچنین نداشتن دانش مقابله با حادثه منجر به تبدیل این آتش‌سوزی‌ها به حادثه‌های دردناک شده است.

برای جلوگیری از تکرار چنین وقایعی، قاعدتا جامعه نباید صرفا به گرامیداشت آسیب‌دیدگان این حوادث اکتفا کند، بلکه باید از این حوادث درس گرفته، آنها را ارزیابی کند و احتمال وقوع حوادث مشابه و میزان خسارات ناشی از آنها را کاهش دهد. طبق منشور حقوق شهروندی «برخورداری از محیط زندگی و کاری ایمن و عاری از آسیب‌های جسمی و روحی» جزو حقوق شهروندی محسوب می‌شود و لذا شهروندان باید به این حق خود آگاه شده و برای دستیابی به آن تلاش کنند. در راستای تحقق این مهم و نیز حرکت به سمت یک جامعه خودآموز، موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان برنامه‌ای تحت عنوان «ایمن‌سازی مدارس» را تهیه کرد تا از سمت جامعه و توسط والدین دانش‌آموزان و با کمک کارکنان مدرسه به سوی ایمن کردن مدارس، گامی برداشته شود.

طبق تعریف، ایمنی شاخه‌ای از علم است که به تجزیه و تحلیل عوامل مخاطره‌آمیز می‌پردازد و آن را آنالیز کرده و راهکارهای کنترل و کاهش آن را پیگیری می‌کند. روش‌های مربوط به ایمنی در برابر آتش به‌صورت کلی به دو دسته غیر‌عامل و عامل تقسیم می‌شوند.

روش‌های غیرعامل یا مقابله پیشگیرانه شامل آن دسته از تدابیر و اقداماتی است که از ایجاد و تشدید خسارات ناشی از حریق پیشگیری کرده یا احتمال آن را کاهش می‌دهند. مهم‌ترین این تدابیر آموزش‌های تخصصی است. علاوه‌بر آموزش، تدوین و اجباری شدن و رعایت استانداردهای گوناگون در مورد ساخت مسکن، مصالح ساختمانی و سیستم‌های تاسیسات از جمله اقدامات پیشگیرانه محسوب می‌شود. اجرای مانورهای آمادگی و آموزش‌های مداوم، از دیگر روش‌های مقابله پیشگیرانه به‌شمار می‌روند.

روش‌های عامل یا مقابله پس از وقوع، دربرگیرنده آن دسته از اقداماتی است که باعث می‌شوند در صورت وقوع حریق، تشخیص به سرعت انجام پذیرفته و مبارزه موثرتری علیه حریق صورت پذیرد. استفاده از سیستم‌های اعلام حریق برای تشخیص و اعلام به موقع، استفاده از سیستم‌های اطفاء حریق برای مبارزه سریع و موثر با حریق، سازماندهی و تدارک نیروهای انسانی و امکانات آتش‌نشانی به میزان لزوم، از مهم‌ترین روش‌های مقابله فعال است.

در راستای دستیابی به مدارسی ایمن و محفوظ از خطر آتش‌سوزی و حوادث مترتب از بلایای طبیعی و غیرطبیعی، باید توجهی ویژه به رعایت و لحاظ کردن پارامترها و فاکتورهای ایمنی در چرخه مطالعات، طراحی، معماری، تاسیسات، اجرا و بهره‌برداری از مدارس معطوف داشت. همچنین باید برنامه مقابله با حادثه وجود داشته باشد و افراد مربوطه آموزش‌های لازم جهت انجام عملکرد صحیح هنگام حادثه را دیده باشند؛ بنابراین «برنامه ایمن‌سازی مدارس» که توسط موسسه تهیه شده است، شامل دو بخش زیر تعیین شد:

۱- «چک‌لیست ایمن‌سازی مدارس»؛ که مباحث مربوط به ایمنی مدارس را به‌خصوص از جنبه آتش‌سوزی، به شکل غیرتخصصی مطرح کرده تا تمام شهروندان به ویژه اولیا و مربیان بتوانند برآوردی راجع به میزان ایمنی فضاهای آموزشی به دست آورند.

۲- «راهنمای ضروری نجات از آتش‌سوزی»؛ که شامل مواردی است که افراد و به ویژه دانش‌آموزان، باید برای آمادگی در مقابل حوادثی مثل آتش‌سوزی به آن واقف باشند. مدارس می‌توانند مطابق این راهنما، برنامه‌های عملی به‌منظور آمادگی در مقابل آتش‌سوزی داشته باشند.

در حال حاضر مدارس با کیفیت‌های متفاوت از نظر ایمنی در سراسر کشور وجود دارد و ممکن است در برخی از آنها موارد مستعد بروز حادثه وجود داشته باشد و به دلیل اینکه تاکنون حادثه‌ای اتفاق نیفتاده است توجه چندانی به آنها نشده است یا حتی شناسایی نشده‌اند؛ بنابراین مطالبه‌ای نیز جهت رفع آنها نشده است. هدف اصلی تهیه «چک‌لیست ایمن‌سازی مدارس»، شناسایی پتانسیل‌های بروز حادثه در مدارس است. با توجه به پاسخ‌های داده شده به سوالات مطرح شده در این چک‌لیست، عوامل خطرزا به اولیا و کادر اجرایی مدرسه معرفی می‌شوند تا مطالبه جهت رفع آنها ایجاد شود. به‌منظور ارزیابی چک‌لیست‌های تکمیل شده دستورالعملی با توجه به استانداردهای مربوطه تدوین شده است. نباید نظاره‌گر بود تا حادثه رخ دهد و بعد نسبت به بروز آن افسوس خورد؛ بلکه باید ابتدا عوامل خطرزا را شناسایی کرد و تا حد ممکن نسبت به ایمن‌سازی آنها اقدام کرد. در بسیاری از مدارس می‌توان با صرف هزینه‌ای اندک راه را بر بروز حادثه‌ای ناگوار و اتلاف منابع عظیم مالی و انسانی بست.

در حالت کلی تکمیل و ارزیابی چک‌لیست‌ها توسط اولیای دانش‌آموزان و با نظارت مربیان مدرسه انجام می‌شود.

ورود والدین دانش‌آموزان به مساله تکمیل چک‌لیست‌های ایمنی باعث می‌شود که نسبت به خطرات احتمالی در محیط تحصیل فرزندانشان آگاه شده و جهت رفع آنها مطالبه کنند. همچنین زمینه آشنایی آنها با استانداردهای فضاهای آموزشی و مسائل مربوط به ایمنی را فراهم می‌سازد. استفاده از خرد جمعی و ارائه راه‌حل‌های نوآورانه جهت رفع نقص‌های احتمالی و پتانسیل‌های خطرزا از دیگر مزایای وجود والدین آگاه و مطالبه‌گر است. تکمیل چک‌لیست‌های ایمنی و مطابقت آنها با دستورالعمل ارزیابی والدین را نسبت به مسائل مربوط به ایمنی آشنا ساخته و باعث می‌شود آنها در ایمن‌تر کردن سایر مکان‌ها اعم از خانه و محیط کار خود موثرتر باشند.

باید توجه داشت که حادثه اجتناب‌ناپذیر است. هیچ‌گاه نمی‌توان احتمال بروز آن را صفر کرد، اما می‌توان آن را به حداقل رساند. به همین دلیل باید شیوه صحیح عملکرد هنگام وقوع حادثه آموزش داده شود. مقابله با آتش توجه همگانی را می‌طلبد. بدون وجود افرادی که نسبت به خطر آگاه بوده و شیوه مقابله با آن را بدانند نمی‌توان با این خطر مقابله کرد و ناگزیر حوادثی مانند آنچه گذشت، رخ خواهند داد. برای پی بردن به اهمیت این موضوع، اشاره به این خبر جالب توجه و دارای اهمیت است که در روزهای گذشته در پی بروز آتش‌سوزی در یک دبیرستان در استان اردبیل، معلم دانش‌آموزان را از کلاس خارج می‌کند و سپس به کمک همکاران برای مهار شعله‌های در حال گسترش آتش اقدام می‌کند. نتیجه این اقدام صحیح جلوگیری از بروز فاجعه‌ای دیگر و نیز سلامتی کلیه افرادی است که در معرض حادثه قرار گرفته بودند.

کارکنان مدرسه به‌عنوان کسانی که هنگام بروز حادثه نقش اصلی مقابله با آن را برعهده دارند و نیز دانش‌آموزان به‌عنوان کسانی که بیشترین آسیب را از بروز آتش‌سوزی خواهند دید، باید آموزش‌های لازم را درباره اقدامات صحیح و ناصحیح هنگام بروز حادثه ببینند؛ بنابراین پس از تدوین «چک‌لیست ایمن‌سازی مدارس»، شیوه‌نامه مقابله با آتش در قالب «راهنمای ضروری نجات از آتش‌سوزی» تهیه شده است. در این شیوه‌نامه، چگونگی عملکرد صحیح هنگام بروز آتش‌سوزی آموزش داده می‌شود. علاوه‌بر این، مانور آتش‌نشانی در مدرسه طراحی شده است که انجام آن به‌صورت آموزشی در مدارس کمک به شناسایی نقاط ضعف و قوت کرده، همگان را برای مقابله با حادثه احتمالی آماده می‌کند.

این امیدواری وجود دارد که با پیشبرد «برنامه ایمن‌سازی مدارس» در تمامی مدارس کشور، گام کوچکی برای ایجاد اجتماعی خودآموزتر برداشته شود و کودکان این کشور در امنیت و سلامت بیشتری به تحصیل بپردازند.