نقش فناوری در کنترل فساد

علی ظریف

دانشجوی دکترای اقتصاد

یکی از نگران‌کننده‌ترین روندها در اقتصاد ایران به‌عنوان یک کشور در حال توسعه بزرگ بودن اندازه فساد، اعم از سیستماتیک و غیرسیستماتیک است. فساد ممکن است در هر بخشی رخ دهد. ممکن است فساد در بخش خصوصی یا بخش دولتی باشد. ممکن است نهاد کنترل یا مبارزه با فساد خود دچار فساد شده باشد یا نهاد تنظیم‌کننده مقررات و قانون‌گذار دچار انحرافاتی باشد. اما یکی از دروازه‌های توزیع نامشروع منافع و عواید اقتصادی که به‌شدت در سطوح مختلف ریشه دوانده و در چند سال اخیر چندین‌بار مواردی از این فساد‌ها رسانه‌ای شده، دولت‌های محلی یا همان شهرداری‌ها هستند.

معمولا فساد در رده بالای مشکلات دولت‌های محلی یا شهرداری‌ها رتبه‌بندی می‌شود. چالشی که شهرداری‌ها در آغاز کار دوره جدید با آن مواجهند ایجاد راه‌هایی جدید و کارآ برای ساخت سیستم‌های شفاف و پاسخگو، به‌منظور رساندن خدمات باکیفیت به شهروندان است. فساد، منابع ملی و محلی برای یک شهرداری را ناکارآ توزیع خواهد کرد و عواقبی همچون کیفیت ضعیف خدمات شهری، کاهش سرمایه‌گذاری و رشد اقتصاد محلی و مشکلات اجتماعی را به دنبال دارد.

انواع گوناگون فساد اعم از رشوه‌خواری، اخاذی، اختلاس، رانت و پارتی بازی می‌تواند در سطح دولت محلی رخ دهد. اندازه این فساد در شهرداری‌ها طبق تحقیقات انجام شده به عوامل مختلفی برمی‌گردد. سطح توسعه‌یافتگی شهر و وضعیت اقتصاد محلی، اندازه شهر و شهرداری، سیستم تشکیلاتی شهرداری، انتخابی یا انتصابی بودن مدیران و سطح فساد در اقتصاد ملی از مواردی هستند که کیفیت و سطح آنها می‌تواند تعیین‌کننده میزان فساد در شهرداری باشد. اما علت این فساد را می‌توان در سه عامل ۱- انگیزه‌های منحرف(نظیر دستمزدهای پایین، کیفیت پایین اداره شهر، درآمد ناپایدار شهر، پیش‌بینی‌ناپذیری فرآیندهای اجرایی اداره شهر) ۲- نبود اطلاعات و شفافیت(در نظر گرفتن اطلاعات به‌عنوان رازهای حوزه شهرداری) و ۳- فقدان پاسخگویی(ریسک نداشتن تصمیمات اشتباه برای تصمیم‌گیران) جست‌وجو کرد.

مثال‌های مختلفی از نحوه رخ دادن فساد و راه‌های مقابله با آنها در شهرداری‌ها تاکنون بحث شده است، اما به‌نظر می‎رسد اگر بخواهیم علت و ریشه اصلی فساد در مدیریت شهری و به‌ویژه مدیریت میانی شهری و سطح کارشناسی را بررسی کنیم، باید به نقش عامل انسانی بپردازیم. عامل انسانی در هر موقعیتی که قرار بگیرد اگر مکانیزم انگیزشی مناسبی برای وی طراحی نشود، امکان انحراف و خطا را دارد. ممکن است در برخی شرایط با توصیه‌های اخلاقی و ارشادی بتوان اندکی بر افراد اثرگذار بود، ولی در مجموع نمی‌توان به امید خیرخواه بودن و پاک بودن همه افراد، سیستم را بدون هیچ‌گونه نظام نظارتی طراحی کرد. با توجه به اینکه در شرایط کنونی امکان تغییر نظام پاداش و مکانیزم انگیزشی برای کارکنان شهرداری‌ها (و حتی دیگر بخش‌ها) وجود ندارد، باید نقش عامل انسانی و تعامل عوامل انسانی یعنی ارباب‌رجوع(شهروند) با افراد تصمیم‌گیر(کارمند) را به حداقل رساند.

شاید بهترین راهکاری که بتوان برای این منظور طراحی کرد همان حذف کردن نقش عامل انسانی و استفاده از بستر فناوری اطلاعات برای سیستمی شدن فرآیندها و اقدامات باشد. نقش فناوری در دو بخش می‌تواند کارساز باشد. در بخش اول رابطه فناوری و فساد باید رابطه کارمند و شهروند حداقلی شود. نقش تصمیم‌گیری عامل انسانی در صورتی که سامانه‌ها برخط و به‌صورت خودکار و بدون ارتباط فرد به فرد فرآیندها را انجام دهند، به حداقل می‎رسد. در این سامانه‌ها می‌توان انواع اقداماتی که دارای عنصر اقتصادی هستند، پیگیری‌ها، درخواست مجوز، پروانه‌ و پایان‌کار، قیمت‌گذاری و کارشناسی و نظایر آنها بدون ارتباط مستقیم عوامل انسانی با یکدیگر انجام شود.

اما در سوی دیگر می‌‎توان به وسیله بستر‌های فناوری، جریان آزاد اطلاعات را ایجاد کرد. این جریان آزاد اطلاعات می‌توان از رانت‌های اطلاعاتی جلوگیری کند و احتمال افشای فساد را بالا ببرد. هرگونه مصوبه‌ای در شوراهای شهر یا قراردادهای دارای بار مالی و انواع مناقصه‌ها و مزایده‌ها و هرگونه اتفاقی که پول جابه‌جا می‌کند، باید برای مردم و رسانه‌ها شفاف باشد. نباید با تصور اینکه اطلاعات جنبه‌های دیگری دارند و مردم نامحرم هستند، موانعی برای انتشار آزاد اطلاعات ایجاد شود. همچنین باید از افشاکنندگان اطلاعات مربوط به رسوایی‌های مالی و فسادها حمایت صورت گیرد و سازوکارهای آسان و کم‌هزینه‌ای برای ارسال و انتشار اطلاعات توسط شهروندان و کارمندان شهرداری طراحی شود.

شاید این باور که فساد به‌طور کامل کنترل شود و به صفر برسد، خیلی خوش‎بینانه باشد؛ اما اگر بتوان بخشی از فساد موجود در شهرداری‌ها را به‌وسیله کاربرد فناوری اطلاعات کاهش داد، از طریق منافعی که آزاد می‎شوند و پیش‌تر در دست عده‌ای معدود و محدود توزیع می‌شد، مردم به‌طور نسبی رفاه بیشتری را به‌عنوان یک شهروند تجربه می‌کنند.