تکنولوژی جدید

مجید توانایی

فعال حوزه نشر

نشر کتاب به معنای تولید صنعتی یک کالای فرهنگی است. شیوه‌های تولید کتاب، امروز در دنیا به‌طور کامل صنعتی و اتوماتیک است پس، نشر کتاب را می‌توان به‌عنوان یک صنعت بارور در کنار سایر صنایع بزرگ به شمار آورد. انتشار کتاب یک فعالیت تولیدی و در نتیجه اقتصادی است؛‌ اما از آنجا که کالای تولیدشده یک محصول فرهنگی تلقی می‌شود، این حرفه را اقتصاد فرهنگ می‌نامند.

عناصر و گروه‌های زیادی در فرآیند تولید، توزیع و مصرف کتاب نقش آفرینی می‌کنند که به فراخور وضعیت نشر کشور‌ها، هر بخش می‌تواند نقش بسیار پر رنگ یا بسیار کم رنگی داشته باشد. قطعا عرضه و تقاضا در هر زمینه ای، مبنای اصلی بازار را تشکیل می‌دهد و عرضه و تقاضای کتاب، اقتصاد نشر کتاب را تشکیل می‌دهد. از گذشته تا به امروز تناقضی بین کتاب به‌عنوان یک ابزار آموزشی و فرهنگی از یک طرف و یک محصول تجاری از طرف دیگر وجود داشته است. به واقع می‌توان گفت کتاب هر دو جنبه را دارد؛ یک اثر فرهنگی و هنری به‌عنوان رسانه‌ای مهم برای بیان دیدگاه‌ها و ایده‌ها و یک کالای تجاری با امکان خرید و فروش.

این کالای فرهنگی ویژگی‌های خاصی دارد، مثلا کتاب جزو نیازهای ضروری محسوب نمی‌شود و با کاهش درآمد یا افزایش سایر هزینه‌ها به سبد مصرفی خانواده‌ها اضافه یا از آن حذف می‌شود. همچنین قیمت کتاب بر تقاضای موثر آن به شدت تاثیر‌گذار است. تقاضای کتاب به سطح سواد و تخصص افراد جامعه وابسته بوده و تبلیغات و اطلاع‌رسانی نقش بسزایی در شناسایی و ایجاد تقاضای کتاب دارد. همچنین عوامل و شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هر جامعه‌ای بر نوع و میزان درخواست کتاب اثر می‌گذارد. از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد کتاب این است که این کالا به‌دلیل آنکه ماندگار و قابل انتقال است، از دسته کالاهای مصرفی صرف خارج می‌شود. خوانش کتاب دو گونه فایده دارد: نخست، فایده درونی و خصوصی (افزایش سطح معلومات و توانایی‌های خواننده کتاب) و دوم، فایده بیرونی و اجتماعی (افزایش دانش عمومی و کاهش جرایم ناشی از سرگرمی‌های مضر). درواقع، هزینه تولید یک کتاب را یک گروه می‌پردازند، ولی فواید را گروه کثیری می‌برند.

تولید یک کتاب فرآیندی بسیار پیچیده و نسبتا طولانی را تا رسیدن به مرحله نهایی (مطالعه از سوی خواننده) طی می‌کند. در این فرآیند که شامل سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، نظارت، ارزشیابی، تولید و توزیع است، عوامل مختلف فرهنگی و اقتصادی همچون: پدیدآورنده (مولف یا مترجم)، دولت و نهادهای وابسته، اتحادیه‌های خصوصی و تشکل‌های وابسته به نشر، ناشران، چاپخانه‌ها، مطبوعات و رسانه‌ها، مردم و... دخالت و مشارکت مستقیم دارند. البته در قیمت‌گذاری کتاب عوامل مختلفی نظیر اهداف بازایابی، هزینه تمام شده، ماهیت بازار و تقاضا، شرایط رقابتی و... تاثیر‌گذارند. در کشورهای توسعه‌یافته از نظر نشر، تولید کتاب با شمارگان بالا به ناشر کمک می‌کند تا بسیاری از هزینه‌های تولید که ارتباطی به هزینه‌های مستقیم ندارند، در شمارگان کتاب سرشکن شوند.

از دیگر عوامل مهم تاثیرگذار بر قیمت تمام‌شده کتاب، هزینه‌های کاغذ است که البته این میزان هزینه، همواره دستخوش نوسانات قیمتی روزانه و گاهی ساعتی واقع می‌شود. از دیگر چالش‌های استفاده از کاغذ، تخریب محیط زیست است. براساس آمار اعلام شده، به‌طور میانگین با قطع هر درخت، ۸۰۰۰ برگه کاغذ در سایز A۴، تولید می‌شود. همچنین هر ساله حجم بسیار زیادی آب، برای تولید کاغذ استفاده می‌شود که هر دوی این موارد، جنگل و آب، از منابع برگشت ناپذیرند.

اخیرا، دستاورد جدیدی در حوزه چاپ نشر در دنیا و به تبع آن در ایران رخ داده است و آن تولید کاغذ از سنگ است. ماده اولیه تشکیل دهنده این کاغذ کربنات کلسیم است که به وفور در طبیعت وجود دارد و ماده تشکیل‌دهنده بسیاری از سنگ‌های طبیعت است. بارزترین خصوصیت این کاغذ استفاده نکردن از چوب درختان برای ساخت آن است، چراکه تماما از پودر سنگ در تولید آن استفاده می‌شود. در فرآیند تولید کاغذ سنگ، نه تنها از آب استفاده نمی‌شود، بلکه به خاطر سفید بودن مواد اولیه نیاز به استفاده از سفید‌کننده‌ها در تولید آن نیست و در نتیجه آلاینده‌ها به محیط زیست ما اضافه نخواهد شد. این کاغذ علاوه بر مزایای زیست محیطی دارای یکسری ویژگی‌های منحصر به فرد دیگری هم است (ضد آب بودن، لطافت و زیبایی خیره‌کننده، قابلیت برگشت‌پذیری به محیط زیست، سازگاری کامل با کلیه ماشین‌های چاپ، ضد جویده شدن از سوی جوندگان و مقاوم در برابر آتش سوزی).

این تکنولوژی در سال‌های اخیر وارد کشورمان شده است و هم اینک ناشران زیادی نسبت به تولید محصولات خود با این روش اقدام کرده‌اند که این امر باعث می‌شود، محیط زیستی سالم‌تر و پایدار‌تر برای آیندگان باقی بماند. همچنین دوام و استحکام بالای محصولات تولیدی با این نوع کاغذ بسیار مثال زدنی است، به‌طوری که کتب تولید شده ماندگارتر خواهند شد و طیف بیشتری می‌توانند از یک کتاب بهره ببرند. البته بهره بردن از این تکنولوژی در حال حاضر در ایران، هزینه‌های نسبتا بالایی را به ناشران تحمیل می‌کنند که امید است با کمک دست‌اندرکاران و تصمیم‌گیران بتوان آنها را کاهش داد. امید است در آینده‌ای نه چندان دور، شاهد پیشرفت صنعت چاپ و نشر با استفاده از مواد خام سالم و در نتیجه محیط زیستی سالم و ایمن باشیم.