4 عامل تشدید بحران

ناصر شاهنوشی

استاد دانشگاه فردوسی مشهد

آب یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و توسعه کشورها است. افزایش روزافزون جمعیت، رشد صنعت، گسترش شهرنشینی و تغییر سبک زندگی و ضرورت تامین امنیت غذایی پایدار در کنار کاهش مداوم منابع آب و سوءمدیریت، کم‌آبی را به بحرانی جدی تبدیل کرده است. بحران آب از جمله چالش‌های مهم زیست‌محیطی منطقه خاورمیانه است. بسیاری از کارشناسان نگران آن هستند که استفاده از منابع آب در ایران بدون درنظرگرفتن محدودیت عرضه آن در آینده مشکلات جدی را به‌وجود آورد. در ایجاد و تشدید این بحران، عوامل متعدد انسانی و طبیعی، مانند الگوی مصرف آب، نحوه بهره‌برداری از منابع آب، محل مصرف، تکنولوژی مصرف، میزان بار‌ش‌های جوی و نوسانات پدیده‌‎های ‌اقلیمی موثرند. در حال‌حاضر به دلایل عمده زیر، بحران آب کشور جدی‌تر از قبل مطرح است:

۱-رشدجمعیت و گسترش و توسعه شهرنشینی ۲- نحوه مدیریت عرضه منابع آبی ۳- عدم مدیریت صحیح تقاضای آب در مصارف مختلف ۴- مشکلات زیست‌محیطی که خود باعث تغییرات جوی و اقلیمی و شرایط آب و هوایی شده است.

براساس آخرین آمار ارائه شده از سوی بانک‌جهانی و نیز گزارش ملل متحد (۲۰۱۵)، ایران هفدهمین کشور پرجمعیت جهان به‌شمار می‌رود. جمعیت ایران در سال ۱۹۵۰ از حدود ۱۷ میلیون نفر به ۷۹ میلیون نفر در سال ۲۰۱۵ افزایش یافته است. به بیان دیگر در فاصله ۶۵ سال، جمعیت کشور ۶/ ۴ برابر شده؛ در حالی‌که جمعیت جهان در همین فاصله زمانی ۹/ ۲ برابر شده است. بنابراین سرعت رشد جمعیت ایران در دوره زمانی ۲۰۱۵-۱۹۵۰، بیش از میانگین سرعت رشد جمعیت جهان بوده است.

همچنین، ایران با متوسط بارش ۲۵۵میلی‌متر در سال، از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. توزیع مکانی بسیار ناهمگن همین مقدار کم نیز همواره معضلات بسیاری به همراه داشته است، به‌طوری که فقط یک درصد از مساحت ایران بارشی بیش از ۱۰۰۰ میلیمتر دارد؛ در حالی‌که ۲۸ درصد از سطح کشور، بارش سالانه کمتر از ۱۰۰ میلی‌متر دارد. طبق آمار ارائه شده از شرکت مدیریت منابع آب کشور، تغییرات سطح آب‌های زیرزمینی در طول پنج دهه گذشته به‌طور متوسط سالانه ۲۸/ ۰ متر کاهش یافته و حجم آب در مخازن زیرزمینی به‌طور متوسط سالانه با حدود ۲۲۳۱ میلیون مترمکعب کاهش مواجه بوده است.برای سنجش میزان بحران آب از شاخص‌ها و مدل‌های متعددی استفاده می‌شود که سه شاخص فالکن مارک، شاخص سازمان ملل و شاخص موسسه بین‌المللی مدیریت آب از معتبرترین آنها به‌شمار می‌آیند. همه این شاخص‌ها دورنمای مناسبی را از وضعیت منابع آبی ایران نشان نمی‌دهد. همچنین با مقایسه سرانه ظرفیت زیستی و سرانه رد پای ایران می‌توان نتیجه گرفت ردپای اکولوژیک ایران بسیار بزرگ‌تر از سرانه زیستی‌اش است. این امر نشان‌دهنده مصرف بیش از حد از منابع و وابستگی به منابع دیگر مناطق جهان برای تامین نیازهای اکولوژیک مردم کشور است. براساس اطلاعات منتشر شده از سوی جامعه جهانی ردپای اکولوژیک، میانگین ردپای اکولوژیک هر ایرانی ۶۸/ ۲ هکتار است، درحالی که ظرفیت زیستی ایران برای هر نفر ۸۱/ ۰ هکتار بوده است. به عبارتی ردپای اکولوژیک هر ایرانی ۸۷/ ۱ هکتار بزرگ‌تر از ظرفیت زیستی است.

نگارنده این سطور و همکاران در سال ۱۳۹۵ در تحقیقی برای اولین همایش اقتصاد آب، با تاکید ویژه بر منابع آبی به‌عنوان یکی از ارکان منابع پایه و شاخصی از محیط‌زیست به بررسی ارتباط بین رشد جمعیت و بحران آب و تاثیر آن بر متغیرهای کلان اقتصادی با استفاده از شبکه علّی بیزین پرداخته‌اند. به این ‌منظور، دو سناریوی افزایش رشد جمعیت و افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که بحران آب به یکی از جدی‌ترین مشکلات اقتصاد ایران بدل شده است که در صورت تداوم این بحران، مشکلات اساسی پیش‌روی اقتصاد ایران قرار می‌گیرد.