مترجم: مریم رضایی

سیزده سال پیش، بیل کلینتون، رییس جمهور وقت آمریکا، گفته بود تلاش برای کنترل اینترنت در چین کار بیهوده‌ای خواهد بود. در آن زمان به نظر می‌رسید کلینتون امری بدیهی را عنوان کرده باشد. فضای اینترنت بسیار گسترده بود و با وجود استفاده از کانال‌های مختلف، امکان بستن سایت‌ها وجود نداشت. به علاوه، به نظر می‌رسید فضایی برای گشودن پنجره جدیدی از دنیا در برابر کاربران چینی به وجود آمده باشد و درست همان طور که تکنولوژی‌های ارتباطی قبلی به سرنگونی بسیاری از حکومت‌های مستبد کمک کردند (مثلا وجود تلگراف در انقلاب بلشویک روسیه در سال ۱۹۱۷ و موج کوتاه رادیو در فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱)، اینترنت نیز می‌توانست تهدیدی برای حکومت چین باشد. افزایش دسترسی گسترده به اطلاعات و توانایی ارتباط آسان با افراد همفکر در سراسر دنیا، قدرت نامتقارنی به کاربران می‌بخشید و از قدرت حکومت مرکزی می‌کاست.

این انتظارات، این روزها از بین رفته‌اند. حکومت چین نه تنها اینترنت را حفظ کرده، بلکه در تلفیق تکنولوژی با اهداف خاص خود توانایی زیادی نشان داده و توانسته کنترل بهتری بر جامعه خود داشته باشد. حزب کمونیست چین، گروهی را شامل پلیس سایبری، مهندسین سخت‌افزار و نرم‌افزار، ناظران وب و مبلغان آنلاین تشکیل داده تا کاربران اینترنتی را زیر نظر بگیرند، آنها را راهنمایی کنند و فیلترها و سانسورهای لازم را انجام دهند. شرکت‌های اینترنتی خصوصی چین که بسیاری از آنها مشابه شرکت‌های غربی هستند، تا جایی اجازه فعالیت و پیشرفت دارند که از قوانین حکومتی منحرف نشوند.

برخلاف کشورهای غربی، نقش دولت چین در اینترنت بسیار قابل توجه است. دولت چین تلاش زیادی کرده تا تضمین کند اینترنت در این کشور، با کشورهای دیگر تفاوت دارد که البته این تفاوت فقط در محدودیت‌ها نیست، بلکه صنعتی که در این رابطه ایجاد شده، در خدمت اهداف ملی و البته تجاری دولت چین است.

دیوارها گوش دارند

اولین ایمیلی که از چین فرستاده شده، به یک شبکه بین‌المللی آکادمیک در ۱۴ سپتامبر ۱۹۸۷ بود که در متن آن با افتخار عنوان شده بود «از ورای دیوار بزرگ چین، ما می‌توانیم به هر گوشه از دنیا دسترسی داشته باشیم.» در عین حال، حزب کمونیست چین، در داخل این کشور پروژه‌هایی مانند «دیوار آتش بزرگ» (Great Firewall) را پیاده کرده که از طریق آن، سایت‌هایی را که از نظر دولت نامناسب هستند، مسدود می‌کند. اقدام دیگر دولت چین، همکاری نزدیک با شرکت‌های اینترنتی قابل اطمینان داخلی مانند Baidu (جستجوگر)، Tencent (پورتال خدمات اینترنتی)، Renren (نمونه چینی فیس‌بوک) و Sina (شرکت رسانه‌ای آنلاین که شامل خدمات میکروبلاگ نویسی می‌شود) است.

از میان همه این خدمات جدید، میکروبلاگ‌نویسی بیشترین تاثیر را بر زندگی روزانه مردم چین داشته است. میکروبلاگ‌نویسی گسترش اخبار و دیدگاه‌ها را به روش‌هایی که قبلا امکان آن وجود نداشت، میسر کرده و تقریبا در همه اینترنت‌های خانگی در چین، نفوذ کرده است. مقامات چینی، که شبکه‌هایی مانند توئیتر و فیس بوک را از همان ابتدا مسدود کرده بودند، امکان گسترش خدمات رسانه‌های اجتماعی و میکروبلاگ‌های چینی را به عنوان جایگزین‌های مطمئن و کنترل‌شده‌ای به وجود آوردند و حتی فراتر هم رفته‌اند.

گوگل که برجسته‌ترین شرکت جست‌وجو‌گر در سراسر جهان است، یک بار تلاش کرد خود را با قوانین چین تطابق دهد و در سال ۲۰۰۶ یک موتور جست‌وجو‌ی خودسانسور شده به این کشور ارائه کرد؛ اما در نهایت در سال ۲۰۱۰ خدمات آن را متوقف کرد. البته دلیل این عقب‌نشینی وجود محدودیت‌ها نبود، بلکه دلیل اصلی این بود که چینی‌ها آن را هک می‌کردند. هکرهای سایبری چینی همچنان وارد ایمیل‌های مخالفان و نیز سیستم‌های کامپیوتری رسانه‌های خارجی که گزارش‌های حساس در مورد مقامات چینی منتشر می‌کنند، می‌شوند. به علاوه، به کمک حملات هکری متعدد، اطلاعات بازرگانی حساسی در اختیار شرکت‌های چینی قرار گرفته و «ارتش آزاد خلق» اطلاعاتی باارزشی را در مورد تجهیزات دفاعی کشورهای دیگر به دست آورده است.

به طور کلی، حزب کمونیست چین با ایجاد یک اینترنت ملی مجزا، به چیزی دست یافته که خیلی‌ها آن را غیرممکن می‌دانستند. اینترنت چینی، مثل اینترنت دیگر نقاط جهان، شلوغ و متلاطم است و امکاناتی در ابعاد مختلف مانند بازی، خرید و غیره را ارائه می‌دهد. فراهم کردن شرایط شکوفایی اینترنت چینی، بخش مهمی از ایجاد یک فضای محدود بهتر بوده است؛ البته فضایی که دائما تحت نظارت است.

گاهی اوقات تلاش‌های مقامات برای کنترل اینترنت نامعقول به نظر می‌رسد. آژانس‌های دولتی در سراسر کشور در بخش نرم افزار سرمایه‌گذاری زیادی کرده‌اند تا رفتارهای آنلاین را پیگیری و تحلیل کنند. هدف از این کار، هم سنجش افکار عمومی و هم جلوگیری از تهدیدات، قبل از گسترش آنها است و البته با کسانی که قانون شکنی می‌کنند، برخورد سختی صورت می‌گیرد. در سال ۲۰۰۹، لیو شیائوبو، نویسنده چینی به دلیل همکاری در نوشتن یک بیانیه آنلاین که خواستار پایان حکومت چین و جمع‌آوری امضا در حمایت از این بیانیه شده بود، به ۱۱ سال حبس محکوم شد. در آن زمان، بسیاری از مردم چین، شیائوبو را به عنوان یک فعال طرفدار دموکراسی نمی‌شناختند و حتی بیانیه او را ندیده بودند. وقتی او در سال ۲۰۱۰ جایزه صلح نوبل را دریافت کرد، به فردی شناخته شده در خارج از چین تبدیل شد، اما او هنوز هم در داخل این کشور، به دلیل سانسورهای شدید، فردی ناشناخته است.

همچنین در سال ۲۰۰۹، پس از تظاهرات گسترده در شین جیانگ، منطقه ای دورافتاده در شمال غربی چین، مقامات چینی ارتباط اینترنتی این منطقه را با بقیه کشور و نیز کل دنیا قطع کردند و این انزوای اینترنتی تقریبا یک سال ادامه داشت. در مارس ۲۰۱۲، زمانی که رسانه‌های اجتماعی شایعاتی را در مورد تلاش برای راه‌اندازی یک کودتا در پکن منتشر کردند، دولت برخی از خدمات اینترنتی و میکروبلاگ نویسی را به طور موقت متوقف کرد و شش نفر نیز دستگیر شدند.

کنترل متزلزل

آیا دولت چین قادر است روند کنترل، دستکاری و هک کردن اینترنت را به صورت نامحدود ادامه دهد؟ دلایلی وجود دارند که می‌توان فکر کرد این‌گونه نخواهد بود. زمانی که بیل کلینتون اظهارات مشهور خود را در مورد بی‌نتیجه بودن این اقدامات مطرح کرد، در چین تنها ۲۰ میلیون کاربر اینترنت وجود داشت. این قفس اینترنتی اکنون بیش از ۵۶۰ میلیون کاربر را در خود جای داده که تقریبا معادل مجموع جمعیت کاربران اینترنتی در شمال آمریکا و کل اروپا است. سرعت استفاده از اینترنت در مناطق فقیرتر و روستایی‌نشین چین، رشد بیشتری دارد. دلیل این موضوع تا حدی به افزایش استفاده از ابزارهای موبایل برای وصل شدن به اینترنت برمی‌گردد که تعداد آن در حال حاضر از متصل شدن با کامپیوتر پیشی گرفته است. اینترنت دیگر مختص جمعیت شهری، تحصیل‌کرده و نسبتا ثروتمند جامعه نیست. بیشتر کشاورزان چینی اکنون از اینترنت برای گوش دادن به موسیقی، بازی‌های موبایل و چک کردن شرایط آب و هوا استفاده می‌کنند، نه نوشتن وبلاگ‌های مخالف دولت. اما حتی کاربران معمولی هم می‌توانند به بحث‌های سیاسی آنلاین کشیده شوند و اینترنت مکانی است که می‌توانند در مورد افکار و عقاید خود صحبت کنند و آزادانه از دولت انتقاد کنند.

در محافل خصوصی خانواده‌های چینی، انتقادات ضددولتی گسترده شده و میلیون‌ها کاربر اینترنتی اکنون مخالفانی کم‌اثر محسوب می‌شوند؛ چرا که گاهی شکایت‌های آنلاین مثمرثمر واقع می‌شوند. زمانی که عکس یکی از مقامات رسمی چین که به یک تصادف وحشتناک لبخند می‌زد در اینترنت منتشر شد، کاربران متوجه شدند که او یک ساعت لوکس به دست دارد. با مرور دیگر عکس‌های این مسوول، مردم پی بردند که او ساعت‌های لوکس دیگری هم دارد و این شهرت «ساعتی» به اخراج او منجر شد.

پیروزی‌های اینچنینی بیش از پیش متداول شده اند و هراس اعضای حزب کمونیست را برانگیخته اند. بسیاری از کاربران اینترنت معتقدند موازنه قدرت تغییر کرده است. نتایج یک بررسی که سال ۲۰۱۰ توسط یکی از نشریات منسوب به حزب کمونیست چین صورت گرفت، نشان می‌دهد بیش از ۷۰ درصد پاسخ دهندگان موافقند که مقامات محلی چین از «ترور اینترنتی» آسیب دیده‌اند.

البته به طور کلی اعضای حزب کمونیست کمتر از مقامات محلی ترور می‌شوند. هر چقدر پست‌های وبلاگ‌ها حساس تر باشند، به اسامی سران ارشد حزب حمله کرده باشند یا مهم‌تر از همه، خواستار برگزاری تظاهرات شده باشند، به سرعت حذف می‌شوند؛ گاهی حتی قبل از اینکه در وب منتشر شوند. فعالانی که به طور مستقیم سازمان حزب مرکزی را به چالش می‌کشند (مثل لیو) قبل از اینکه تهدیدی ایجاد کنند، سرکوب می‌شوند.

برای سران حزب کمونیست، اینترنت چالش‌های سخت‌تری ایجاد کرده است. بحث‌های جمعی در اینترنت که میکروبلاگ نویسان با افکار اجتماعی آن را راه‌اندازی می‌کنند و میلیون‌ها طرفدار دارند، توجه افکار عمومی را به مشکلات تکراری مانند امنیت غذایی و آلودگی جلب می‌کند و نشان دهنده اختلاف بین انتظارات و عملکرد است. این یعنی مقامات چین اکنون مجبورند در برابر بحران‌هایی مانند ناآرامی‌های گسترده در مورد آلودگی هوا در ماه ژانویه، واکنش جدی نشان دهند. به طور خلاصه، اینترنت شرایطی را به وجود آورده که حزب کمونیست بیشتر به سوی استبداد پیش برود.

این برنامه‌ای آنلاین برای «استبداد توافقی» است و بازاری بین‌المللی برای آن وجود دارد. چین دانش تکنولوژی خود را به خارج از کشور صادر می‌کند؛ از جمله ابزارهایی برای نظارت و فیلترینگ اینترنت. هوواوی و ZTE، دو شرکت بزرگ چینی، پیشتاز عرضه اینترنت و سخت افزارهای مخابراتی به کشورهای مختلف آسیای مرکزی و جنوب شرق آسیا، شرق اروپا و آفریقا هستند؛ کشورهایی مانند قزاقستان، ویتنام، بلاروس، اتیوپی و زامبیا. در واقع، چین در تقابل با کشورهای غربی برای نحوه مدیریت اینترنت، با این کشورها و نیز کشورهایی مانند روسیه متحد شده است.