هزینه‌های آشکار و ضمنی

سرهنگ بازنشسته محمدرضا اکبر حلوایی

معاون پیشین سازمان نظام وظیفه

یکی از موضوعات مورد قبول در موافقان و منتقدان سربازی چند وجهی بودن آن است که از جمله این وجوه بعد اقتصادی سربازی است؛ هرچند که در سال ۹۴ همایشی با موضوع تاثیر سربازی بر اقتصاد برگزار شد و برخی جنبه‌های آن مورد نقد و بررسی قرار گرفت، لیکن به نظر می‌رسد به‌دلیل محدودیت زمان یا غفلت، به هزینه‌های سربازی پرداخته نشد که البته محدودیت‌های اعمال شده از سوی نیروهای مسلح در ارائه اطلاعات را نیز نباید نادیده گرفت. غفلت عمدی نیروهای مسلح در جمع‌بندی مجموع هزینه‌های مادی و معنوی سربازی سبب می‌شود تا مقایسه شیوه فعلی سربازی با سایر شیوه‌های متداول از منظر اقتصادی و هزینه - فایده برای کارشناسان قدری مشکل شود. به نظر می‌رسد هزینه‌های سربازی را باید در دو دسته کلی آشکار و پنهان مورد بررسی قرار داد:

1- هزینه‌های آشکار: آن بخش از هزینه‌های سربازی است که در بودجه سالانه و متناسب با تعداد سربازان به ستادکل نیروهای مسلح واگذار می‌شود که شامل حقوق، پوشاک، خوراک، بهداشت و درمان و... است که احتمالا بین ۵/ ۳ تا ۴ میلیون تومان برای هر نفر در سال خواهد بود که با توجه به آمار سالانه ۴۰۰ هزار سرباز مبلغی حدود ۱۴۰۰ تا۱۶۰۰ میلیارد تومان را به خود اختصاص خواهد داد.

2- هزینه‌های پنهان: متاسفانه این هزینه‌ها دامنه وسیعی را شامل می‌شود که برخی از آن توسط نیروهای مسلح و در حقیقت حاکمیت پرداخت می‌شود و برخی دیگر توسط خانواده مشمولان و سربازان. در این بین نیز برخی هزینه‌هایی که حاکمیت موظف به پرداخت آن است با زیرکی نیروهای مسلح به خانواده‌ها تحمیل می‌شود و همچنین هزینه‌هایی را که در اثر تقلب و تبانی تحمیل می‌شود و پول‌هایی را که باندهای جعل و تقلب نصیب خود می‌کنند نباید از نظر دور داشت. برخی از این هزینه‌ها به شرح زیر است:

الف - ساختار اجرایی سربازی: علاوه بر سازمان وظیفه عمومی که مسوولیت رسیدگی به وضعیت مشمولان را بر عهده دارد، سازمان‌های نیروهای مسلح نیز برای به‌کارگیری و مدیریت بر سربازان دارای ساختار سازمانی و مراکز خاص هستند که همگی نیز دارای گستردگی در سطح کشور هستند. با توجه به توسعه وظیفه عمومی در شهرستان‌ها و استان‌ها به نظر می‌رسد حداقل ۱۵۰۰ نفر در این مجموعه به‌کار اشتغال دارند که با میانگین حقوق ۱/ ۵ میلیون تومان در ماه، تقریبا ماهانه حداقل ۲ میلیارد تومان و سالانه ۲۴ میلیارد تومان را به خود اختصاص دهد و این به‌جز هزینه‌های پرسنلی درسایر نیروهای مسلح است که با توجه به تعدد و گستردگی و تنوع آنها حداقل همین تعداد پرسنل در نیروهای مسلح را برای به‌کارگیری و رسیدگی به امور سربازان شامل می‌شود. هزینه‌های ساخت، تعمیر، تجهیز و نگهداشت ساختمان و تجهیزات مراکز آموزش سربازان و یگان‌های خدمتی آنان از دیگر اقلام هزینه در این موضوع است که اطلاعات دقیق آن صرفا در اختیار نیروهای مسلح قرار دارد.

ب- هزینه‌های رسیدگی: ۱- برابرآمار متولدین،سالانه بیش از ۶۰۰ هزار مشمول برای رسیدگی به درخواست‌های خود به دفاتر پلیس +۱۰ مراجعه می‌کنند که اگر میانگین هزینه ثبت درخواست را ۱۰ هزار تومان محاسبه کنیم، سالانه حدود ۶ میلیارد تومان توسط مشمولان به این دفاتر پرداخت می‌شود.

۲- برابرماده ۴۱ قانون خدمت وظیفه عمومی تمامی مشمولان قبل از اعزام به‌خدمت باید توسط یک پزشک از نیروهای مسلح معاینه شوند، اما از نظر مقررات وظیفه عمومی حتی مشمولانی که تقاضای معافیت دارند باید مورد معاینه قرار گیرندو متاسفانه هزینه این معاینه نیز بر خلاف روح حاکم بر قانون، از مشمولان دریافت می‌شود که با لحاظ حدود ۱۵ هزار تومان برای هر معاینه، هزینه پرداختی با تعداد ۶۰۰ هزار مشمول سالانه بالغ بر ۹ میلیارد تومان می‌شود.

۳- با توجه به تعداد مشمولان به نظر می‌رسد سالانه حداقل حدود ۱۰۰ هزار مشمول برای بهره مندی از معافیت پزشکی و عموما در بیمارستان‌های نیروهای مسلح مورد معاینات تخصصی قرار می‌گیرند که اگر میانگین هزینه آن با لحاظ اقدامات تشخیصی (بستری، آزمایش، انواع گرافی و...) ۱۵۰ هزار تومان در نظر گرفته شود، سالانه حدود ۱۵ میلیارد تومان توسط مشمولان در این امر هزینه می‌شود و این در حالی است که برابر ماده ۴۲ مکرر همان قانون فقط هزینه طرح پرونده در شورای عالی پزشکی بر عهده مشمولان است.

۴- برابر مقررات وظیفه عمومی تمامی مشمولان برای طرح پرونده در شورای پزشکی باید مبلغ ۱۰ هزار تومان پرداخت کنند که با توجه به تعداد ۱۰۰ هزار مشمول مبلغی حدود یک میلیارد تومان را شامل می‌شود. از سوی دیگر برای طرح پرونده در شورای عالی پزشکی مشمولان ملزم به پرداخت ۱۵ هزار تومان هزینه هستند که اگر ۴۰ درصد آرای شورای پزشکی مورد اعتراض مشمولان قرار گیرد حداقل سالانه ۶۰۰ میلیون تومان بابت این امر هزینه می‌شود.

پ- هزینه‌های ایاب و ذهاب: مراجعه بعضی ازمشمولان در روز اعزام به مراکز اعزام تعیین شده با هزینه شخصی که اصولا باید توسط سازمان وظیفه عمومی تامین شود، هزینه ایاب و ذهاب مشمولانی که در شهر خودشان خدمت می‌کنند و به‌دلیل صرفه جویی نیروهای مسلح بعد از ظهرها به خانه می‌روند و هزینه‌هایی که مشمولان برای مراجعه به بیمارستان‌های تعیین شده، از شهرستان‌های مورد سکونت به مراکز استان و بعضا تهران متحمل می‌شوند و... که بدون بررسی میدانی قابل برآورد نیست.

ت - هزینه‌های غفلت شده: وجود سربازی با وضعیت کنونی و کم‌رغبتی مشمولان به انجام آن سبب شده تا اتفاقات مختلفی در اطراف آن شکل بگیرد، تشکیل باند‌های جعل،تقلب، جازنی و گرفتن وجوه چند میلیونی از مشمولان برای اخذ معافیت، استفاده از فرصت‌های دوستی و روابط غیر سازمانی برای بهره‌مندی از فرصت‌های بهتر خدمتی، دخالت روابط در درخواست سربازان امریه بدون توجه به تخصص آنان و نیاز سازمان متقاضی که عملا تبعیض می‌باشد. آلودگی احتمالی پرسنل در مسیر رسیدگی و اعزام، تقسیم سربازان در درون نیروهای مسلح و به‌کارگیری سربازان در یگان‌های خدمتی به برخی تخلفات که گاه منجر به اخراج آنان از نیروهای مسلح می‌شود و خسارت‌های مادی و معنوی را به سازمان‌های نیروهای مسلح، افراد اخراج شده و مهم‌تر از آن خانواده آنان وارد می‌کند که شاید به‌درستی در ارقام ریالی قابل سنجش نباشد.

ایجاد سرخوردگی در سربازان به‌دلایل مختلف ازجمله نگاه نیروهای مسلح به شان و جایگاه اجتماعی آنان، به‌کارگیری در مشاغل پست بدون توجه به روحیات و شرایط افراد، عدم امکان به‌کارگیری بر اساس تخصص و تحصیلات سربازان، عدم تناسب دانایی عمومی بعضی فرماندهان و سربازان در موضوعات مختلف خصوصا فناوری‌هایی که کاربرد عمومی دارد، وجود تبعیض در نحوه به‌کارگیری سربازان حتی در نیروهای مسلح از نظر سختی و مدت حضور در مراکز نظامی، رفتار تحقیر آمیز برخی فرماندهان با سربازان و گماردن آنان در امور شخصی (متفاوت از گماشتگی در زمان طاغوت) و از همه مهم‌تر بی‌عدالتی در اجرای قانون خدمت وظیفه عمومی واعمال سلیقه شخصی در اجرای قانون (که در مجالی دیگر به‌طور مفصل به آن خواهم پرداخت) و... از جمله عوامل هزینه زا برای کشورو مشمولان است که برآورد دقیق آن نیازمند ارزیابی‌های علمی است که از تخصص نگارنده خارج است. با توجه به مشکلات سربازی برای جوانان و تمایل برخی از آنان برای فرار از سربازی به هر قیمت، عده‌ای با فریب جوانان و جعل، تبانی یا جا زنی به کسب درآمد نامشروع اقدام می‌کنند و سازمان وظیفه عمومی و سایر نیروهای مسلح هزینه‌های مختلفی را برای شناسایی، دستگیری و انهدام اینگونه باندها متحمل می‌شوند ک هم از میزان زیان مادی مشمولان و هم هزینه‌های پیشگیری و برخورد نیروهای مسلح اطلاعات دقیقی در دست نیست.

ث - هزینه‌های متفرقه: هزینه‌هایی چون تعویض و اصلاح لباس و پوتین تحویل شده به مشمولان ناشی از بی‌کیفیتی یا عدم تناسب با سربازان، تامین خوراک مناسب به دلیل کیفیت پایین غذا در نیروهای مسلح و... که مستقیما به خانواده‌ها تحمیل می‌شود.