الگوی بومی سربازی

محمدمهدی احمدی معین

کارشناس مسائل ایران

به‌‌رغم حفظ شکل سنتی و ساختار کلی خدمت وظیفه عمومی در ایران، طی سال‌های اخیر بر اساس مقتضیات، به‌روزرسانی‌هایی در این حوزه صورت پذیرفته است. در حوزه تقنینی در سال ۱۳۹۰ با هدف خوشایندسازی و نیز بهبود وضعیت کلی خدمت سربازی، «قانون اصلاح موادی از قانون خدمت وظیفه عمومی» در مجلس شورای اسلامی مصوب شد و به تایید شورای نگهبان رسید. در عرصه اجرا نیز ستاد کل نیروهای مسلح و سازمان وظیفه عمومی ناجا تسهیلاتی را برای مشمولان در نظر گرفته‌اند که درخور تقدیر است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به اعطای انواع معافیت‌ها برای مشمولان دارای شرایط خاص، اعطای کسر خدمت در قبال انجام فعالیت‌های پژوهشی و علمی مورد نیاز نیروهای مسلح و در آخرین مورد بخشودگی خدمت مشمولان دارای غیبت ۸ سال و بیشتر در قبال پرداخت جریمه نقدی در سال ۱۳۹۴ اشاره کرد که این حکم در قانون بودجه سال ۱۳۹۵ نیز پیش‌بینی شده و تسهیلاتی به‌منظور پرداخت قسطی جریمه غیبت در نظر گرفته شده است. بر این اساس، این نوشته درصدد طرح ضرورت‌های کنونی خدمت وظیفه عمومی و بررسی عملکرد سایر کشورها و ارائه نتایجی از مجموع یافته‌های خود است.

ضرورت‌های کنونی

جمهوری اسلامی ایران در یکی از پرآشوب‌ترین نقاط جغرافیای سیاسی جهان قرار گرفته و با حدود ۶ هزار کیلومتر مرز خشکی و حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مرز آبی یکی از پرهمسایه‌ترین و دارای یکی از طولانی‌ترین مرزهای آبی و خاکی در جنوب غرب آسیا است. از دیگرسو دشمنان ایران که قادر به رویارویی مستقیم نبوده و با توجه به پاسخ کوبنده نیروهای مسلح، هزینه‌های اقدام مستقیم نظامی علیه کشورمان را غیرقابل تحمل ارزیابی می‌کنند همواره مرزهای طولانی کشور را فرصتی برای ضربه‌زدن به نظام و مردم تلقی کرده و با حمایت از گروهک‌های تروریستی این راهبرد را دنبال می‌کنند. به‌طور خلاصه مهم‌ترین ضرورت‌های کنونی خدمت سربازی از دیدگاه مدافعان شکل فعلی آن عبارتند از:

الف) جمهوری اسلامی ایران دارای وسعت سرزمینی، همسایگان پرشمار و مرزهای خشکی طولانی است که این عوامل وجود نیروی زمینی پرشمار را ایجاب می‌کند.

ب) کشور همواره با حجم زیاد تهدیدات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مواجه است و برای مقابله با این تهدیدات، بهره‌مندی از شمار زیاد سربازان اهرمی بازدارنده است.

ج) برخی از همسایگان دارای وضعیت بی‌ثبات امنیتی بوده و سربازان مانند دیواری از سرایت این ناامنی به ایران جلوگیری می‌کنند.

د) رویکرد عمده نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، رویکرد نیرومحور است که از لوازم این رویکرد، وجود شمار زیادی نیروی انسانی است.

و) خدمت سربازی دارای کارکرد دیگری غیر از کارکردهای نظامی نیز هست که همان کارکرد اجتماعی آن است.

سربازی در دیگر کشورها

در این بین این سوال پیش می‌آید که سربازی در دیگر کشورها چگونه است؟ هم‌اکنون ۱۲۳ کشور سربازی اجباری ندارند و در مقابل ۱۷ کشور سربازی اجباری بیش از یک سال را به اجرا گذاشته‌اند. بقیه کشورها نیز شیوه‌هایی مانند ترکیبی، سربازی اجتماعی، غیررزمی، انتخابی و سربازی داوطلبانه را در پیش گرفته‌اند. بسیاری از کشورهای مجری سربازی اجباری، فاقد صنایع نظامی و دفاعی بوده و از خودکفایی نظامی بی‌بهره هستند و در واقع کشورهای قدرتمندی به‌لحاظ نظامی محسوب نمی‌شوند (کشورهایی مثل ارمنستان، بورکینافاسو، تاجیکستان، ترکمنستان، سائوتوم، سودان، سوریه، سومالی، قرقیزستان، کنگو، کوبا، گینه، لیبی و موزامبیک). امروزه ارتش‌های بزرگ دنیا در پی جایگزین‌سازی سیستم‌های بدون سرنشین به جای نیروی انسانی در صحنه‌ نبرد هستند. به‌عنوان نمونه بر اساس گزارش رسمی مرکز پژوهش‌های کنگره ایالات‌متحده آمریکا به دلیل مقرون به صرفه بودن و حفظ جان نیروی انسانی، تعداد هواپیماهای بدون سرنشین در اختیار ارتش آمریکا از ۱۶۷ فروند در سال ۲۰۰۲ به ۷۵۰۰ فروند در سال ۲۰۱۰ رسیده است که افزایش بیش از ۴۴ برابری را نشان می‌دهد. طبق گزارش دیگر، وزارت دفاع این کشور طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ بیش از ۳۷ میلیارد دلار برای خرید هواپیماهای بدون سرنشین جدید هزینه خواهد کرد. در گزارش سال ۲۰۰۹ وزارت دفاع آمریکا با عنوان «نقشه راه به‌کارگیری سیستم‌های بدون سرنشین برای ۲۰۰۹ تا ۲۰۳۴» ذکر شده است که به منظور توسعه سیستم‌های نظامی زمینی بدون سرنشین، کنسرسیوم فناوری روباتیک با مشارکت ۸۰ سازمان از جمله شرکت‌های سازنده تجهیزات نظامی، پیمانکاران دفاعی، شرکت‌های روباتیک و دانشگاه‌های آمریکا تشکیل شده و با عقد قرارداد با وزارت دفاع این کشور در حال تحقیق، توسعه و تولید سیستم‌های نظامی بدون سرنشین زمینی برای تحویل به ارتش آمریکا هستند که پیش‌بینی می‌شود ظرف کمتر از ۵ سال آینده نخستین روبات‌های رزمی زمینی را تحویل ارتش آمریکا دهند.

در گزارش علمی با ارزشی که توسط گروهی از کارشناسان نظامی به سرپرستی سردار حسین سلامی تحت عنوان «بررسی تطبیقی جنگ‌های آینده در نگاه قدرت‌های نظامی دنیا» منتشر شده، آمده است: «جنگ خلیج فارس جنگی متعارف اما موج سومی بود که تحت تاثیر انقلاب اطلاعاتی و با استفاده از ماهواره و سیستم‌های پیچیده شناسایی، جنگ‌افزارهای هوشمند و الکترونیک، هواپیماهای بدون خلبان و کنترل از راه دور انجام گرفت. این جنگ، فلسفه ایجاد نیروهای زمینی انبوه را بر باد داد و پیروزی در جنگ را به نیروهای نظامی کوچک، اما با تکنولوژی و آموزش پیشرفته و کارآمد نسبت داد.» همچنین «قابلیت‌ها و اهداف کلان نظامی کشور آمریکا بر اساس عملیات هوا-زمین قرار داده شده و طی آن عملیات هوا-زمین اعم از عملیات هوایی و موشکی مبنای عملیات قرار گرفته و سرنوشت جنگ عمدتا طی این عملیات مشخص می‌شود. این دکترین امکان اجرای عملیات بدون تماس را فراهم می‌آورد و از جنگ زمینی احتراز می‌شود.» بررسی عملکرد برخی کشورهای منطقه‌ای نیز قابل توجه است، چراکه عمده سرمایه‌گذاری کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس در توسعه نیروی هوایی و توان موشکی خود متمرکز است. در گزارش مرکز پژوهش‌های کنگره آمریکا درخصوص صادرات اسلحه توسط ایالات‌متحده آمده است: «انگیزه اصلی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس برای خرید تسلیحات پیشرفته، مقابله با تهدید استراتژیک ایران است. از آنجا که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، مرز زمینی مشترک بسیار اندکی با ایران دارند خریدهای تسلیحاتی آنان عمدتا بر تسلیحات هوایی، دریایی و سامانه‌های موشکی متمرکز شده است.»

نتیجه‌گیری

با وجود این توضیحات مشخص می‌شود رویکرد دشمنان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران در هر گونه رویارویی نظامی احتمالی، مسلما متمرکز بر استفاده از نیروی هوایی، نیروی دریایی و تهاجم موشکی خواهد بود که بدیهی است راه مقابله با آن نه شمار زیاد سربازان وظیفه، بلکه وجود سیستم‌های آفندی و پدافندی پیشرفته موشکی، تقویت نیروی هوایی و نیروی دریایی به‌لحاظ تجهیزات و ادوات و پرسنل متخصص است. به نظر می‌رسد ضرورت دارد با توجه به شرایط خاص ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک کشور و نیز مطالعات صورت گرفته درخصوص مسائل اجتماعی و اقتصادی ناشی از وضعیت کنونی خدمت سربازی، نسبت به بهینه‌سازی خدمت وظیفه عمومی در کشور متناسب با جنس تهدیدات پیش رو اقدام شود. با وجود آنچه گفته شد باید توجه داشت که جمهوری اسلامی ایران دارای شرایط خاص خود بوده و تجربه کشورهای دیگر قابل تسری به جمهوری اسلامی ایران نیست و باید الگویی بومی مبتنی بر شرایط خاص ایران طراحی و به اجرا گذاشته شود.