پرهیز از اتلاف انرژی

دکتر علیرضا سلطانی

عضو هیات علمی دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی

هرساله در جریان بررسی و تصویب قانون بودجه سالانه دولت، یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین موضوعات، قیمت حامل‌های سوخت به‌خصوص قیمت بنزین است. امسال نیز با وجود اینکه دولت در لایحه بودجه تمایلی به افزایش قیمت بنزین نشان نداده بود و کمیسیون تلفیق بودجه نیز در این زمینه مصوبه‌ای نداشت، این موضوع با پیشنهادی از سوی یکی از نمایندگان مجلس مبنی بر افزایش پلکانی قیمت بنزین در سال‌جاری و تصویب نمایندگان مجلس، مجددا داغ و بحث‌برانگیز شد چه اینکه تنها چند ساعتی از تصویب این پیشنهاد نگذشته بود که خود نمایندگان با تامل و تدقیق در مصوبه، نسبت به اجرایی شدن آن تردید کرده و نهایتا آن‌را برای بررسی بیشتر به کمیسیون تلفیق ارجاع دادند.

واقعیت این است که بنزین به عنوان یک کالای پرمصرف در اقتصاد ایران، نقشی تاثیرگذار در محاسبات، تحولات و روندهای اقتصادی کشور به‌خصوص زندگی روزمره شهروندان دارد. سال‌ها است بسیاری از شاخص‌های اقتصادی و شاخص‌های قیمتی در کشور بر مبنای قیمت بنزین محاسبه و تعیین می‌شود و در واقع قیمت بنزین ملاک قیمتی برای بسیاری از کالاها وخدمات در کشور است. این وضعیت با توجه به اهمیت شاخص قیمت‌های حمل‌ونقل در روندهای اقتصادی کشور و سهم بالای قیمت سوخت، در سایر کشورها نیز وجود دارد اما مساله این است که در سایر کشورها اصول و سازوکارهای تعیین قیمت سوخت از جمله بنزین تقریبا مشخص است. بنابراین با وجود سازوکارهایی مانند آزاد بودن قیمت‌های سوخت و تبعیت آن از قیمت‌های روز نفت خام و همچنین کیفیت سوخت و برندهای تولید و توزیع، عملا قیمت‌های سوخت روند مشخص دارد و قیمت‌ها دچار تغییرات شدید آن هم دستوری نمی‌شود. در ایران و البته برخی کشورهای نفتی با توجه به اینکه از گذشته دولت برای سوخت و از جمله بنزین یارانه پرداخت کرده و با گذشت زمان و عدم اجرای سیاست‌های درست، شکاف میان قیمت واقعی سوخت و قیمت عرضه شده افزایش یافته، تعیین قیمت سوخت به یک معضل دائمی برای نهادهای سیاست‌گذار تبدیل شده است.

این معضل زمانی تشدید پیدا می‌کند که اولا قیمت‌های پایین زمینه افزایش مصرف و به تبع آن پرداخت یارانه بیشتر از سوی دولت و در نتیجه بروز برخی مشکلات مانند آلودگی هوا فراهم می‌شود و ثانیا، وجود سازوکارهای سنتی و یارانه‌ای در حوزه قیمت سوخت، مانع بزرگی بر سر اجرای اصلاحات اقتصادی از جمله آزاد سازی قیمت کالاها و خدمات و رفع نظام یارانه‌ای با هدف شفاف سازی اقتصاد، مبارزه با فساد و جلوگیری از هدرروی منابع ملی و جلوگیری از قاچاق سوخت می‌شود. بنابراین باید اذعان کرد که نظام یارانه‌ای قیمت گذاری سوخت و به‌ویژه بنزین با توجه به گردش بالای مالی هزینه سنگینی را بر اقتصاد کشور تحمیل می‌کند و آثار اجتماعی و حتی سیاسی و امنیتی آن، هزینه سنگینی را به کشور تحمیل کرده است. این هزینه به‌طور مشخص در حال حاضر در راهکارهای برون‌رفت از نظام کنونی نیز وجود دارد که نشانه‌های آن را می‌توان در طرح‌هایی مانند افزایش تدریجی و زمانبر قیمت بنزین، سهمیه‌بندی، پرداخت یارانه مستقیم، استفاده از کارت سوخت و توسل به شیوه‌های تنبیهی مانند افزایش پلکانی قیمت پیدا کرد. این طرح‌ها خود هزینه‌های بیشتری را به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.

راه منطقی این معضل بر اساس تجربه ثابت‌شده و مفید در سایر کشورها، تلاش جدی و سریع برای واقعی ساختن قیمت سوخت و به‌کارگیری سازوکارهای مشخص و ثابت برای تعیین قیمت جهت جلوگیری از هر گونه عدم شفافیت، فساد و نوسان‌های بزرگ قیمتی است. مصوبه هفته گذشته مجلس یا هر گونه مصوبه‌ای که متضمن چندنرخی شدن بنزین باشد، نتیجه‌ای جز تاخیر در روند واقعی کردن قیمت سوخت از یکسو و از سوی دیگر فراهم ساختن زمینه فساد در معاملات بنزین ندارد. نکته قابل ذکر اینکه مدافعان طرح چندنرخی بنزین یا افزایش پلکانی بنزین، یکی از اهداف خود در ارائه این طرح را جلوگیری از برچیده شدن کارت سوخت یا جلوگیری از بلااستفاده ماندن کارت سوخت اعلام کرده‌اند که به نظر توجیه مناسبی نیست؛ چه اینکه هزینه اجرای این طرح برای حفظ کارت سوخت به مراتب بالاتر است. از سوی دیگر اجرای این طرح هم در سامانه کارت سوخت و هم در جایگاه‌های سوخت و پمپ بنزین‌ها دشوار است. زمینه فنی اجرای طرح با توجه به چند نرخی شدن بنزین، پرهزینه، سخت و چه بسا امکان‌ناپذیر است. شاید به همین دلیل بود که خود نمایندگان مجلس بلافاصله نسبت به اجرایی شدن طرح و آثار غیرمفید آن، دچار تردید شدند و طرح اولیه دچار تغییر شد. سخن پایانی اینکه، یکی از مهم‌ترین فرازهای اقتصاد مقاومتی پرهیز از ایجاد هزینه‌های اضافی و غیرمفید در اقتصاد کشور و تلاش برای شفاف‌سازی و بستن منفذهای فساد است. این مقوله‌ها در مورد سوخت و به‌خصوص بنزین مصداق دارد. ایجاد سازوکارهای اقتصادی، پربازده و شفاف که در مورد بنزین در شکل تک‌نرخی بودن و واقعی بودن قیمت مصداق دارد، باید مورد توجه و تاکید باشد.