محسن زارع جدی

کارشناس زیرساخت و طرح‌های شهری- سازمان نوسازی شهر تهران

بسیاری از متخصصان حوزه‌های شهری بر این باورند که رشد و توسعه در کلان شهرها، بسیار سریع‌تر از حد تصور بوده و همین موضوع زمینه‌ساز پیچیده شدن مباحث پیچیده مختلف شهری شده است. حمل‌ونقل همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی کلان‌شهرها و حاشیه شهرهای بزرگ، مطرح بوده است. به گونه‌ای که شبکه معابر به‌عنوان یکی از عناصر اصلی حمل‌ونقل، بیش از ۳۰ درصد از کاربری‌های یک شهر را به خود اختصاص داده‌اند. در سال‌های اولیه اختراع اتومبیل در کشورهای صنعتی و همچنین سال‌های اولیه ورود این وسیله به کشورهای غیر سازنده آن، به علت فراگیر نشدن وسایل نقلیه موتوری در بین عامه مردم، مباحث حمل‌ونقلی نیز از اهمیت قابل توجهی برخوردار نبود، اما با افزایش تولید و رواج استفاده از خودروهای شخصی و ازدیاد تردد آن‌ در سطح شهرها، مشکلات عدیده‌ای در سطوح مختلف شهری ظهور کرد. این مساله در گزارش سازمان بین‌المللی سازندگان وسایل نقلیه موتوری کاملا مشهود است. بر مبنای گزارش مذکور،کل تولید خودروی جهان در سال ۲۰۱۴ از رشد ۶/ ۲ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۳ برخوردار بوده است.

در این میان تولید خودرو در ایران نیز با رشد ۷/ ۴۶ درصدی نسبت به سال قبل، به یک‌میلیون و ۹۰ هزار و ۸۴۶ دستگاه رسیده است. هر وسیله نقلیه شهری، تنها بین ۵ تا۱۰ درصد از عمر مفید خود را در حرکت سپری می‌کند و بقیه عمر خود را در جایی متوقف است و فضایی را اشغال می‌کند. از این‌رو تسهیلات پارکینگ یکی از ارکان اصلی سیستم حمل‌ونقل محسوب شده و تامین امکانات لازم برای طیف وسیعی از استفاده‌کننده‌های آن، با گونه‌های مختلف سفر، از اهمیت بالایی در مدیریت شهری برخوردار است. مساله پارکینگ از دید استفاده‌کنندگان شبکه، از سه منظر به شرح زیر قابل بررسی است:

۱. رانندگان وسایل نقلیه به‌صورت طبیعی خواستار در دسترس بودن فضای پارکینگ در نزدیک مقصد سفر خود هستند.

۲. بهره‌برداران از کاربری‌ها (به خصوص کاربری‌های تجاری خرده‌فروشی) در دسترس بودن پارکینگ در نزدیکی محل فعالیت خود را یک مزیت می‌دانند. این مساله به‌طور جدی بر دسترسی و در نتیجه قیمت زمین نیز اثرگذار است.

۳. برای عده‌ای که از معبری در حال گذر هستند و در محدوده‌ای توقف نمی‌کنند، نیز مانورهای ورود و خروج پارکینگ‌های‌ حاشیه‌ای و طبقاتی به دلیل اثر‌گذاری بر جریان ترافیک مورد توجه است. در برخی از معابر به خصوص در مراکز فعالیت خرده فروشی و راسته‌های بازار‌های محله‌ای، پارک‌های دوبله به‌صورت ملموس بر ظرفیت معبر اثرگذار است و گاهی باعث تاخیرهای طولانی در مسیر می‌شود.

از دیدگاه گردانندگان سیستم حمل‌و‌نقل، پارکینگ ابزار مناسبی برای مدیریت تقاضای حمل‌ونقل شهری است. عدم افزایش تسهیلات پارکینگ در مناطق مرکزی شهر، قیمت‌گذاری و کنترل پارک حاشیه‌ای در این محدوده‌ها می‌تواند اثرات مناسبی در عملکرد شبکه در بخش‌های مرکزی داشته باشد. همچنین توسعه پارکینگ‌ها در پایانه‌ها و ایستگاه‌های مهم حمل‌ونقل همگانی می‌تواند در استفاده از مدهای همگانی حمل‌ونقل و تغییر رفتار مسافران موثر باشد.

پویایی سیستم حمل‌ونقل شهری باعث می‌شود حتی در مکان‌هایی که مشکل پارکینگ در شرایط حاضر مهم به نظر نمی‌رسد، با گذر زمان و توسعه کاربری‌ها به تدریج نمایان شود. پس از توسعه کاربری‌ها، هزینه تامین کاستی‌های فضاهای پارک به دلیل بالا رفتن قیمت زمین و مشکلات اجرایی به شدت افزایش می‌یابد. بنابراین برنامه‌ریزی برای کاهش مشکل پارکینگ، مساله‌ی اساسی در حمل‌ونقل شهری بوده که چه از دید شهروندان و چه از دید نهادهای مدیریت شهری، از اهمیت بالایی برخوردار است.

پیش‌بینی فضای پارکینگ برای اتومبیل‌ها یا حل این مساله از طرق دیگر، نظیر کاهش سهم وسایل شخصی به‌ویژه در مناطق پرتراکم و مرکزی شهر، علاوه‌بر صرفه‌جویی در زمان تلف شده برای جست‌وجوی فضای پارکینگ، صرفه‌جویی در مصرف سوخت‌، کاهش استهلاک وسایل‌نقلیه و اثرات نامطلوب روانی، باعث کاهش حجم اتومبیل‌های سرگردان در جست‌وجوی فضای پارکینگ و در نتیجه کاهش زمان تاخیر در شبکه می‌شود. از سوی دیگر پارک کردن وسایل‌نقلیه در حاشیه خیابان‌ها به ویژه در محدوده مرکزی شهر باعث کاهش ظرفیت، کاهش سرعت حرکت، افزایش تصادفات و کاهش سطح ایمنی در این معابر می‌شود. متخصصان ترافیک یکی از علل شلوغی و تراکم ترافیک در مرکز شهرهای بزرگ را، رانندگانی می‌دانند که در پی جست‌وجوی محلی برای پارک وسیله نقلیه خود، جریان عبوری خیابان را مختل کرده یا با پارک دوبله باعث کاهش ظرفیت سواره‌رو و راهبندان‌های طولانی می‌شوند.

شهر تهران با جمعیتی بیش از ۸ میلیون نفر (بدون احتساب سفرهای دروازه‌ای)، بزرگ‌ترین کلان‌شهر کشور است که با مشکلات جدی و عدیده‌ای در سیستم حمل‌ونقل خود مواجه است. طی ۱۰ سال اخیر با افزایش ضریب مالکیت خودرو، نرخ سفر از ۵/ ۱ سفر سواره به ازای هر نفر، افزون شده است. به‌طوری‌که بیش از ۱۵میلیون سفر روزانه در شبکه معابر شهر تهران جریان دارد که در این میان سهم سفر با وسایل نقلیه شخصی، ۴۱ درصد (سال ۱۳۸۹) است. به عبارتی بیش از ۶میلیون سفر توسط وسایل نقلیه شخصی انجام می‌گیرد و از آن‌جایی که انتهای هر سفر، با هر هدفی که باشد، به توقف ختم می‌شود، باید امکانات لازم برای مدیریت توقف وسایل نقلیه شخصی، اعم از بلند، میان یا کوتاه‌مدت به نحو مطلوب فراهم شود. در طرح‌های توسعه شهری که به‌عنوان اسناد فرادست برای کلان‌شهر تهران تهیه شده‌اند‌، به موضوع پارکینگ توجه شده و راهبردها و مقرراتی برای مدیریت عرضه و تقاضای پارکینگ‌ ارائه شده است. در مطالعات طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک (مصوب ۱۳۸۶)، کمبود فضای پارک در وضعیت موجود (زمان تهیه طرح) حدود ۵۲۰ هزار فضای پارک برآورد شده که با اعمال سیاست‌های انقباضی در کاهش سهم وسایل نقلیه شخصی تا ۲۵ درصد در سفرهای شهری و در نتیجه توسعه حمل‌ونقل همگانی، به حدود ۴۱۳ هزار فضای پارک در سال ۱۴۰۴ کاهش خواهد یافت. همچنین در این مطالعات، برنامه‌های دیگری نظیر ممنوعیت توقف حاشیه‌ای، محدودیت زمان توقف و ساخت پارکینگ‌های غیرحاشیه‌ای در نظر گرفته شده است. همچنین در بخش راهبردهای توسعه طرح جامع شهر تهران ۹ راهبرد برای بهبود وضعیت شبکه‌های ارتباطی و نظام حمل‌ونقل و ترافیک عنوان شده که دو بند از آن به شرح زیر مرتبط با مدیریت پارکینگ شهر تهران است:

بند ۸-۶-۲: «اعمال سیاست‌های خاص توسعه پارکینگ با هدف کاهش سفر با خودرو شخصی در حوزه میانی و در اطراف رینگ میانی شهر و نقاط مستعد تبادل سفر و توسعه پارکینگ عمومی در پایانه‌ها با تاکید در حوزه‌های شرقی و غربی.» بند ۹-۶-۲: «جلوگیری از حذف پارکینگ در هرگونه ساخت و ساز، طبق قانون و ممنوعیت اخذ وجه در قبال کسری پارکینگ به هر میزان در هنگام صدور پروانه و گواهی‌های عدم خلاف و پایان کار، توسط شهرداری و کمیسیون‌های ماده صد و سایر مراجع، مطابق قانون و مقررات و ایجاد پارکینگ جایگزین در نقاطی که براساس مقررات موضوعه محدودیت در تامین وجود دارد.»

همچنین در بند ۱-۱۲ ضوابط و مقررات طرح تفصیلی شهر تهران نیز به موضوع تامین قطعی و احداث پارکینگ مورد نیاز تمامی ساختمان‌ها و در همه پهنه‌ها پرداخته است و عنوان کرده که تامین قطعی پارکینگ طبق ضوابط، الزامی است و صدور پروانه براساس طرح تفصیلی و هرگونه گواهی عدم خلاف یا گواهی پایان ساختمان مربوط به آنها، منوط به تامین پارکینگ‌های مورد نیاز مذکور در همان ساختمان یا در صورت احراز و تایید عدم امکان تامین پارکینگ در ساختمان (قطعه مربوطه)، در پارکینگ‌های دارای اسناد حقوقی در شعاع حداکثر ۲۵۰ متر از ساختمان بلامانع است. با وجود تاکید اسناد فرادست بر تامین پارکینگ‌ها، شهر تهران با کسری پارکینگ مواجه است، از سوی دیگر بخش خصوصی نیز تمایلی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه ندارد. اگر یک سرمایه‌گذار نتواند منافع مورد انتظار از سرمایه‌گذاری را به دست آورد، اقدام به ریسک در بخش مذکور نخواهد کرد و سرمایه خود را معطوف به سایر صور سرمایه‌گذاری خواهد کرد. بنابراین باید راهی برای جذاب کردن سرمایه‌گذاری در حوزه پارکینگ‌ها، خصوصا پارکینگ‌های محلی شناسایی کرد که می‌تواند در قالب بسته‌های تشویقی به سرمایه‌گذار ارائه شود که این موضوع مستلزم مشارکت و تعامل تمامی ذی‌نفعان است.