سینوس صادراتی در صنایع «هایتک»

گروه بازرگانی: بررسی سهم صادرات صنایع با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور در سال‌های ۱۳۷۹ تا هفت ماه منتهی به مهر امسال بیانگر آن است که با وجود تاکید دولت در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه بر توسعه صادرات صنایع با فناوری بالا، این موضوع عملا محقق نشده است. منظور از صنایع «هایتک» یا صنایع با فناوری بالا، فعالیت‌های صنعتی شامل «تولید وسایل نقلیه هوایی و فضایی»، «تولید دارو»، «تولید ماشین‌آلات اداری، حسابگر و محاسباتی»، «تولید رادیو و تلویزیون و دستگاه‌ها و وسایل ارتباطی» و «تولید ابزار پزشکی و ابزار دقیق اندازه‌گیری و ساعت مچی و انواع ساعت دیگر» است.

براساس بررسی‌های صورت گرفته، سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۲ سیری نزولی را پشت سر گذاشته و از حدود ۵/۱درصد به حدود ۷/۰درصد رسیده است؛ بنابراین با وجود تاکید برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه و رویکرد آن مبنی بر افزایش نقش صنایع «های‌تک»، ‌نه تنها در برنامه‌ریزی‌های دولت‌ها به این بخش بی‌توجهی شد، بلکه عملکرد آنها در این خصوص نتیجه‌ای عکس را رقم زد و جایگاه صنایع «هایتک» از سال ۱۳۸۴ به بعد از بین رفت.

علل اصلی نزول صادرات صنعتی با فناوری بالا را می‌توان پایین بودن حجم صادرات این بخش دانست. همچنین عدم تنوع و متمرکز بودن بیش از ۸۰ درصد ارزش صادرات صنعتی کشور به محصولات صنعتی خاص مانند تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی، باعث شد این صنایع به نقطه آسیب صادرات صنعتی کشور بدل شوند. کارشناسان معتقدند صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا موضوعی است که باید در سیاست‌های برنامه ششم توسعه به خوبی دیده شود. اما با توجه به بررسی‌های صورت گرفته، صادرات صنایع «هایتک» در شرایط مناسبی به سر نمی‌برد و در صورت ادامه چنین روندی نمی‌توان آینده‌ای را برای این صنایع متصور بود.

حرکت خلاف جهت ارزش و سهم صادرات

براساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه شده، ارزش صادرات صنایع «هایتک» در سال ۱۳۹۰ به بالاترین میزان خود یعنی حدود ۴/۲۱۷ میلیون دلار رسید. این در حالی است که سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ با سیر نزولی ارزش صادرات صنایع «هایتک» مواجه بودیم. رشد منفی صادرات صنعتی با فناوری بالا در ۱۴ سال اخیر در جهت مخالف اهداف برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه است و طی این مدت هر سال از سهم صنایع «هایتک» در صنعت کاسته و تمرکز بر یک نوع محصول خاص مانند تولید دارو نیز افزایش یافته است.

از سوی دیگر، کل صادرات غیرنفتی کشور (بدون میعانات گازی) در سال ۱۳۷۹ معادل ۳۷۶۳ میلیون دلار بوده، این در حالی است که در همین سال، صادرات صنعتی و صادرات صنعتی با فناوری بالا نیز به ترتیب ۲۸۴۴ میلیون دلار و ۷/۱۷ میلیون دلار بوده است. در سال ۱۳۷۹ سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی کشور حدود ۶/۷۵ درصد و سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی ۶/۰ درصد بوده است. با توجه به آمار مذکور، سهم اندکی از صادرات صنعتی به صادرات صنعتی با فناوری بالا تعلق داشته است. از سال ۱۳۷۹ تا سال ۱۳۹۰ همواره صادرات غیرنفتی، صادرات صنعتی و تقریبا صادرات محصولات با فناوری بالا به صورت اسمی در حال رشد بوده، اما سهم آنها طی این دوره دارای رشد یکنواختی نبوده است. هر چند از سال ۱۳۸۴ به بعد سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی همواره دارای رشد مثبت بوده، اما عملا سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور، به این‌گونه نبوده است.

سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا از سال ۱۳۷۹ تا سال ۱۳۸۴، سالانه به‌طور متوسط ۸/۱۹ درصد رشد داشته است؛ اما از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۲، تقریبا این سهم همواره در حال تنزل بوده، به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۹۲، به حدود ۷/۰ درصد رسیده است. آمار و ارقام ذکر شده بیانگر سهم اندک صادرات صنعتی با فناوری بالا از صادرات صنعتی کشور است. این امر نشان می‌دهد که طی ۱۴ سال اخیر صادرات صنعتی با فناوری بالا، قادر به رشد پایاپای با صادرات صنعتی کشور نبوده و از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۲، سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا از کل صادرات کشور، هرساله به‌طور متوسط با نرخ ۸/۸ درصد در حال کاهش بوده است.

رکورد صادراتی در سال ۹۰

بیشترین صادرات صنعتی با فناوری بالا در سال ۱۳۹۰ اتفاق افتاد که در این سال، ارزش صادرات صنعتی با فناوری بالا، حدود ۲۱۷ میلیون دلار بود و سهم آن از کل صادرات صنعتی کشور، حدود ۷۶/۰ درصد بوده است. در سال ۱۳۹۲، صادرات محصولات با فناوری بالا ۷/۱۸۴ میلیون دلار بوده و تنها ۷۳/۰ درصد از صادرات صنعتی کشور را به خود اختصاص داده است. به‌رغم کاهش سهم صنایع با فناوری بالا طی سال‌های اخیر، ارزش صادرات صنایع «هایتک» دارای روند افزایشی بوده و در سال ۱۳۹۰ به بالاترین مقدار خود رسید. این در حالی است که در سال‌های ۱۳۹۱و ۱۳۹۲ با افت زیادی مواجه شد به‌گونه‌ای که تقریبا به مقادیر سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ نزدیک شد.

براساس آمار گمرک، صادرات صنعتی کشور در هفت ماه منتهی به مهر امسال، ۱۶ میلیارد دلار بوده است که نسبت به مدت مشابه در سال ۱۳۹۲، با رشد اسمی ۸/۸ درصدی همراه است. کل صادرات صنعتی «هایتک» نیز در هفت ماه منتهی به مهر سال جاری حدود ۹۱ میلیون دلار بوده است. این رقم در مدت زمان مشابه سال ۱۳۹۲ حدود ۸۴ میلیون دلار بوده است. این امر بیانگر رشد ۱/۸ درصدی ارزش صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا در هفت ماه منتهی به مهر سال ۱۳۹۳ است. در حالی که سهم صادرات این محصولات از کل صادرات کشور، ‌به میزان ۶/۰ درصد کاهش یافته است.

اقلام عمده صادرات صنایع با فناوری بالا

بررسی‌ها بیانگر این است که در سال‌های ۱۳۹۲- ۱۳۷۹، سهم عمده اقلام صادراتی صنایع با فناوری بالا به فعالیت «تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی گیاهی» اختصاص دارد. سهم صادرات محصولات دارویی از سهم محصولات صنعتی با فناوری بالای کشور طی سال‌های بررسی شده در این گزارش همواره با رشد همراه بوده است؛ به گونه‌ای که از ۵۲ درصد در سال ۱۳۷۹ به ۸۷درصد در سال ۱۳۹۱ رسید و در سال ۱۳۹۲ با سیر نزولی به ۸۱ درصد کاهش یافت. به‌طور کلی سهم محصولات دارویی در کل صادرات محصولات صنعتی «هایتک» در مقایسه با سایر محصولات صنعتی با فناوری بالا، زیاد است. «تولید تجهیزات پزشکی و جراحی و وسایل ارتوپدی» دومین صنعت عمده صادراتی در میان صنایع با فناوری بالا است. سهم محصولات این فعالیت از ۴/۱۰ درصد در سال ۱۳۷۹ همراه با نوسان به ۴ درصد در سال ۱۳۹۰ کاهش یافته و با یک روندی صعودی در سال ۱۳۹۲ به ۴/۸ درصد افزایش یافته است.

به‌طور کلی می‌توان گفت که عمده سهم صادرات صنعتی با فناوری بالا به دو فعالیت «تولید دارو و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی گیاهی» و «تولید تجهیزات پزشکی و جراحی و وسایل ارتوپدی» تعلق دارد و سایر فعالیت‌های با فناوری بالا، نقش مهمی در صادرات محصولات ایفا نمی‌کنند.

در رابطه با فعالیت «تولید فرستنده‌های تلویزیونی و رادیویی و دستگاه‌های مخصوص سیستم‌های ارتباط تلفنی و تلگرافی» مشاهده می‌شود که سهم این فعالیت در صادرات با فناوری بالا در ادوار بررسی شده، با سیر نزولی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۷۹، سهم ۲۱ درصدی این محصولات از کل صادرات صنایع با فناوری بالا، بیانگر کاهش صادرات آن بوده است. سهم این فعالیت در سال ۱۳۸۹ به ۰۲/۰ درصد تنزل پیدا کرد و در سال‌های اخیر نیز ملاحظه می‌شود که سهم صادرات این فعالیت، تقریبا نزدیک به صفر است. در واقع صادرات تولید فرستنده‌های تلویزیونی و رادیویی و دستگاه‌های مخصوص سیستم‌های ارتباط تلفنی و تلگرافی طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ حدود صفر بوده است.

بررسی‌های صورت گرفته درخصوص صادرات صنعتی با فناوری بالا و سهم آن از کل صادرات صنعتی کشور نشان می‌دهد صادرات محصولات صنعتی «هایتک» در سال‌های اخیر با افت نسبی مواجه بوده، به‌گونه‌ای که در برخی از سال‌ها به یک درصد نیز تنزل یافته است. این موضوع نشان از سهم اندک ارزش صادرات این محصولات از کل صادرات صنعتی کشور دارد. به عنوان مثال ارزش صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالای ایران در سال ۱۳۹۰ که به بیشترین مقدار خود رسید،‌حدود ۲۱۷ میلیون دلار بوده است. آمار و ارقام نشان می‌دهند که در ۱۴ سال اخیر اگرچه صادرات صنعتی کشور رشد داشته است، اما صادرات محصولات صنعتی با فناوری بالا، به اندازه آن رشد نکرده و لذا سهم آن در صادرات صنعتی در هر سال تقلیل یافته است؛ بنابراین به‌رغم تاکید برنامه پنجم توسعه، صادرات صنایع با فناوری بالا رشد قابل توجهی در این سال‌ها نداشته تا نقش آن در صادرات صنعتی و کل صادرات کشور پر رنگ باشد.

براساس این گزارش، سهم عمده صادرات صنعتی با فناوری بالای کشور به فعالیت دارویی تعلق دارد؛ به‌طوری‌که متوسط سهم صادرات این فعالیت از کل صادرات صنعتی با فناوری بالا کشور در دوره ۵ ساله ۱۳۹۲-۱۳۸۸، نزدیک به ۸۰ درصد بوده است.

این موضوع دلالت بر این دارد که در کنار پایین بودن ارزش صادرات صنعتی با فناوری بالا، صادرات صنعتی با فناوری بالای کشور عمدتا در یک محصول متمرکز شده است. در این میان برخی از کارشناسان معتقدند این امر می‌تواند حضور ایران در بازار جهانی را به دلیل عدم تنوع در صادرات صنعتی با فناوری بالا با مشکل جدی مواجه کند.