بودن یا نبودن، مساله این است

سپیده اسفندنو

در روزگاری که جهانی‌سازی و جهانی شدن نقشی اساسی در وضعیت اقتصادی کشورهای جهان یافته است، بازرگانی به ویژه بازرگانی خارجی و مبادلات اقتصادی با دیگر کشورها، اهمیتی انکارناپذیر و منحصربه‌فرد در رشد اقتصادی یک کشور و بهبود اوضاع معیشتی مردمان آن کشور دارد. در این زمینه با وجود آنکه توسعه بازرگانی خارجی با همه دول جهان برای یک کشور از نظر اقتصادی امری اجتناب‌ناپذیر و مهم به شمار می‌آید، اما پرواضح است که مبادلات بازرگانی و اقتصادی منطقه‌ای بر وضع اقتصادی کشور اثربخشی بیشتری دارد. این امر به چند دلیل اهمیت اساسی و مهم دارد؛ یکم آن که مبادلات منطقه‌ای از نظر ترابری و ارتباطات هزینه کمتری بر کشورها تحمیل می‌کند؛ هرچند که به نظر کارشناسان بحث کاهش هزینه‌های ترابری در این موضوع اهمیت تبعی داشته و آنچه خاصیت اصلی این مبادلات را برمی‌سازد، همانا کمک به ایجاد بازارهای مصرفی برای آینده کشورها است؛ زیرا توسعه بازارها در یک منطقه به معنای ایجاد فرصت تولید و صادرات برای کشورهای همان منطقه است.

دو دیگر، تقویت سویه‌های فرهنگی، تاریخی و نژادی و ایجاد ترتیبات اساسی و امنیتی میان کشورهای یک منطقه است. از همین رو است که پیمان‌های اقتصادی منطقه‌ای میان چند کشور و گاه حتی کشورهای یک قاره منعقد می‌شود. پیمان‌هایی که ورود به آنها در نتیجه حس نیاز و تامین امنیت اقتصادی کشورها بوده و با ورود به آنها فرصت‌های زیادی برای بخش‌های دولتی و خصوصی آن کشورها ایجاد می‌شود.

انواع همکاری‌های اقتصادی - تجاری میان کشورها عبارت است از:

۱ - ترتیبات تجاری ترجیحی: در این نوع موافقت‌نامه‌ها، کشورهای امضاکننده بر محصولات وارداتی از یکدیگر، نرخ‌های تعرفه ترجیحی اعمال می‌کنند.

۲ - منطقه تجارت آزاد: در این نوع توافقات، موانع تعرفه‌ای و غیره کاملا میان کشورهای امضاکننده حذف می‌شود.

۳ - اتحادیه گمرکی: که در آنها تعرفه‌های خارجی مشترکی را در برابر کشورهای ثالث اعمال می‌کنند.

۴ -بازار مشترک: اتحادیه‌ای گمرکی که حرکت آزادانه عوامل اقتصادی در سطح منطقه را اتخاذ می‌کنند.

۵ - اتحادیه‌های اقتصادی: بازار مشترکی که در آن کشورهای عضو، سیاست‌های اقتصادی خود به ویژه اقتصاد کلان و قانون‌گذاری اقتصادی را هماهنگ‌سازی می‌کنند.

کشور ایران نیز در راستای تامین نیازهای اقتصادی خود و توسعه اقتصادی‌اش از سال‌های پیش از انقلاب تاکنون موافقت‌نامه‌های زیادی را در زمینه صادرات و واردات کالا و خدمات با کشورهای منطقه امضا کرده است که در اینجا نگاهی داریم به اعم این توافقات.

ایران در آسیا با کشورهای سوریه، پاکستان و سریلانکا و در آفریقا با کشور تونس موافقت‌نامه تجارت ترجیحی دو جانبه دارد. همچنین کشورمان با همسایه غربی‌اش یعنی ترکیه، دارای موافقت‌نامه همکاری در ترابری تجاری، دریایی و هوایی است.

در زمینه موافقت‌نامه‌های گمرکی نیز کشورمان با قزاقستان، ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، ترکیه، پاکستان، لبنان، قرقیزستان، افغانستان، تاجیکستان، سوریه، گرجستان و قطر موافقت‌نامه‌‌های همکاری‌های گمرکی به امضا رسانده است.

ایران با کشورهای فوق به علاوه کویت، عمان و یمن موافقت‌نامه بازرگانی دو جانبه امضا کرده است. از میان پیمان‌های اقتصادی مهم منطقه‌ای که ایران عضو آن است باید به سازمان همکاری‌های اقتصادی یا اکو اشاره کرد. با وجود آنکه این پیمان از دهه ۱۳۳۰ تاکنون به قوت خود باقی است، تجارت میان کشورهای عضو این پیمان یعنی افغانستان، آذربایجان، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و ایران، از سطح پایینی برخوردار بوده و اعضای این سازمان بخش اعظم مبادلات تجاری خود را با کشورهای غیر عضو انجام می‌دهند.

به طور کلی در حوزه آسیای غربی ایران بیشترین تعداد موافقت‌نامه‌های بازرگانی را به ترتیب با کشورهای ترکیه (۵ موافقت‌نامه)، پاکستان و سوریه (هریک ۳ موافقت‌نامه) و قطر، افغانستان، لبنان و... (۲ موافقت‌نامه) انعقاد کرده است. موافقت‌نامه‌های بازرگانی شامل موارد ذیل می‌شود: قانون موافقت‌نامه بازرگانی، قانون موافقت‌نامه همکاری و کمک‌های متقابل در مورد موضوعات گمرکی، قانون موافقت‌نامه تجارت ترجیحی، قانون موافقت‌نامه کشتیرانی تجاری- دریایی و موافقت‌نامه حمل‌ونقل هوایی بازرگانی.

لازم به یادآوری است که بیشتر موافقت‌نامه‌های همکاری‌های تجاری چندجانبه ایران به شکل موافقت‌نامه تجارت ترجیحی است و ایران از دیگر همکاری‌های چندجانبه مانند منطقه تجاری آزاد، اتحادیه گمرکی، بازار مشترک و اتحادیه اقتصادی استفاده نکرده است.از جمله دلایل عدم رشد همکاری‌های اقتصادی ایران با کشورهای منطقه، به موارد ذیل باید اشاره داشت:

وابستگی سیاسی- امنیتی اعضای پیمان‌ها به کشورهای قدرتمندی چون آمریکا.

تولید کالاهای یکسان از سوی کشورهای عضو یا مکمل نبودن صادرات به کشورهای عضو با واردات از آنها.

و سرانجام، انتخاب نامناسب کالاهای انتخاب شده برای اعمال تخفیف تجاری. در منطقه آسیای غربی موافقت‌نامه‌های تجارت منطقه‌ای زیاد دیگری هم هست که ایران عضویت آنها را ندارد که از بین این توافقات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

جامعه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع که در برگیرنده اقمار شوروی سابق است.

شورای همکاری‌های خلیج فارس: با توجه به اختلافات ژئو پلتیکی میان ایران و اعراب بعید به نظر می‌رسد که این دول ایران را به عضویت شورای مذکور بپذیرند. هرچند که به نظر می‌رسد در صورتی که ایران بتواند به این شورا بپیوندد، بر تبادلات بازرگانی کشورمان اثر زیادی بگذارد.

منطقه آزاد تجاری پان- عرب و...

ایران در راستای توسعه همکاری‌های تجاری خود با این کشورها دو راه پیش رو دارد:

یا به این پیمان‌ها و سازمان‌ها بپیوندد یا اینکه به طراحی و ارائه یک موافقت‌نامه همکاری تجاری چندجانبه با کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا بپردازد.

منبع: وزارت اقتصاد و دارایی