صادرات میعانات گازی همچنان در مرز پنج‌میلیارد دلار در جا می‌زند!

بررسی شبهات آماری صادرات غیرنفتی در گفت‌وگوی دنیای اقتصاد با یک مقام گمرکی

دنیای اقتصاد- تازه‌ترین گزارش گمرک از واردات ۴/۴۱میلیارد دلاری در ۱۱ ماه اخیر در مقابل صادرات غیرنفتی ۵/۱۳میلیارد دلاری حکایت دارد. صادرات میعانات گازی همچنان در حد پنج‌میلیارد دلار یعنی همان سطح هفت ماهه اعلام شده است. گفت‌وگوی مدیرکل دفتر آمار و خدمات ماشینی گمرک ایران با «دنیای اقتصاد» در رابطه با آمار صادرات کالاهای غیرنفتی و میعانات گازی

گمرک: گزارش ما شبهه برانگیز بود

شبنم آذر

شبهات موجود در آمار صادرات غیرنفتی کشور در نیمه دوم امسال، نابهنگامی انتشار آمارهای گمرک، تناقض آماری این دستگاه با دیگر دستگاه‌های دولتی و انتقادهای شدید بخش‌خصوصی از عملکرد گمرک از جمله دلایلی بود که منتج به گفت‌وگو با «حسین کاخکی» مدیرکل دفتر آمار و خدمات ماشینی گمرک شد.

ستون اصلی بنای این گفت‌وگو دریافت پاسخ‌های صریح از گمرک به این سوال اساسی است که:

بر پایه آمار فعلی، صادرات میعانات گازی تا پایان دی ماه، حجم عمده صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص می‌داده؛ اما دقیقا از همین زمان وضعیت معکوس شده است. آیا چنین تغییر عمده‌ای نمی‌تواند ناشی از اشتباه آماری باشد؟ به عبارت دیگر، آیا می‌توان گفت که صادرات میعانات گازی در هفت ماه اول سال معادل پنج‌میلیارد دلار بوده است که از میانگین ماهانه ۷۰۰میلیون دلاری حکایت می‌کند؛ اما در ماه‌های هشتم، نهم و دهم این میانگین ۷۰۰میلیون دلاری به ماهانه ۲۰میلیون دلار تقلیل یافته و باعث ثابت ماندن صادرات میعانات گازی در همان سطح پنج‌میلیارد دلار شده است؟

سوال مهم دیگر اینکه سایت گمرک، صادرات غیرنفتی برای هفت ماه اول سال را با احتساب میعانات گازی ۵/۸میلیارد دلار ذکر کرده و حدود پنج ‌میلیارد دلار آن را میعانات گازی دانسته است. این معادله به مفهوم آن است که صادرات غیرنفتی منهای میعانات گازی در همین مدت، معادل ۵/۳میلیارد دلار بوده است. حال اگر این رقم را در کنار رقم ۱۰ ماه اول سال برای صادرات غیرنفتی منهای میعانات گازی بگذاریم که بنابر اعلام گمرک ۵/۱۲میلیارد دلار بوده است، آیا افزایش بیش از ۳ برابری صادرات غیرنفتی منهای میعانات گازی در طول ۳ ماه می‌تواند منطقی باشد؟ چنانچه پاسخ این سوال مثبت باشد، مفهوم آن این خواهد بود که صادرات ۳ ماه اخیر ۹میلیارد دلار؛ ولی صادرات ۷ ماه اول سال ۵/۳میلیارد دلار بوده است که بی‌شک پاسخ گمرک به این ابهام برای سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی صحیح برای اقتصاد با تکیه بر پشتوانه آماری محکم ضروری است.

پاسخ به این سوالات که جنجال بزرگی را در رسانه‌ها ایجاد کرد از سوی گمرک بسیار ساده بود. آن قدر ساده که جای اندک چالشی را به جا گذاشت. متن گفت‌وگو را می‌خوانید:

گمرک طی ماه‌های اخیر مورد انتقاد شدید رسانه‌ها قرار گرفته است. راس این انتقادات متوجه تعامل رییس کل گمرک با دیگر دستگاه‌ها و قلب انتقادات متوجه آمارهای منتشره از سوی دفتر آمار و خدمات ماشینی گمرک است.

ارزیابی شما از انتقادات وارد شده به آمارهای گمرک چیست؟

مدتی است که ما در گمرک بحث‌های مختلف رسانه‌ای را دنبال می‌کنیم و به ویژه روزنامه دنیای اقتصاد را. بر همین اساس تصمیم به گفت‌وگو با این روزنامه گرفتیم چرا که فکر کردیم مطالب به اندازه کافی برای شما و نیز بخش‌خصوصی توضیح داده شده است.

از نظر من نقد لازم است ولی نقدی بد است که از روی ناآگاهی باشد و جنبه تخریب داشته باشد.

من معتقدم سازمان گمرک با توجه به عظمت و حیطه وظایفش به درستی درک نشده و به همین منظور باید از سوی دولتمردان گمرک اطلاع‌رسانی کافی بشود تا مرزهای سره از ناسره و نقد منصفانه از نقد غیرمنصفانه مشخص شود.

اخیرا تغییراتی در اعلام آمارهای گمرک به چشم می‌خورد. این تغییرات هم از نظر زمان اعلام آمار و هم شکل و نحوه آماردهی مشهود است. در گذشته آمار کالاهای صادراتی به صورت تفکیکی و مشخص منتشر می‌شد ولی طی ماه‌های گذشته در قالب یک آمار کلی و از منظری غیردقیق منتشر شده بود.

من بیش از ۱۰ سال است که در زمینه نحوه انتقال آمار گمرک در این مجموعه فعالیت می‌کنم و طی این سال‌ها هیچ چیز تغییر نکرده به طوری که همچنان از دهم تا پانزدهم هر ماه آمارها منتشر می‌شود. ولی ممکن است در مواقعی وقفه‌ای ایجاد شود که زمان ارائه آمار را به تاخیر بیاندازد. این شرایط در حالی است که به ارزش یک کالا شک کنیم و نیاز به استعلام داشته باشیم. بنابراین، تغییری در نحوه انتشار آمار نداشتیم و شیوه انتشار هم همان شیوه قبلی است.

از نظر دقت آمار هم باید بگویم که آمارهای گمرک برای دفتر مقام معظم رهبری و تمامی سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌ها قابل استفاده است و به خصوص که حجم درخواست آماری از گمرک به شدت افزایش پیدا کرده و قابل قیاس با سنوات گذشته نیست.

وقتی درباره آمار صحبت می‌کنیم و از بی‌دقتی‌ می‌گوییم باید دلیل بیاوریم.

دلیل واضح نحوه آماردهی صادرات درباره میعانات گازی است که یک تغییر ناگهانی داشت. شاید لازم به شرح جزئیات آن نباشد؛ چرا که مساله از سوی رسانه‌ها به اندازه کافی باز شده است. در تاریخ ۱۵ بهمن ماه نیز یادداشت سردبیر روزنامه دنیای اقتصاد به طور واضح به همین بحث اختصاص داشت.

در سال ۱۳۸۰ دولت، مرکز توسعه صادرات وقت را مامور ساماندهی آمار صادرات غیرنفتی کرد. در آن زمان مرکز توسعه صادرات از رییس کل گمرک و شرکت نفت و وزارت صنایع دعوت کرد که صورت جلسه‌ای از آن نشست در آن زمان تدوین شود. این صورت جلسه با هدف مشخص شدن مرز بین صادرات غیرنفتی و نفتی تدوین شد.

در آن زمان صادرات فرآورده‌های نفتی و مشتقات نفتی زیاد نبودند و قرار بر این شد که فرآورده‌های نفتی که از سوی شرکت ملی نفت و شرکت ملی گاز ایران صادر می‌شوند را ما در آمار صادرات غیرنفتی ملحوظ نکنیم.

بر همین منوال هم عمل می‌شد تا اینکه در سال ۱۳۸۵ شرکت پایانه‌های صادراتی که به نمایندگی از شرکت نفت صادرات انجام می‌داد در اظهارنامه به جای آنکه اسم شرکت ملی نفت را به عنوان صادرکننده بگذارد اسم خودش را می‌گذارد و از آنجا که در سیستم هم این آمار بر اساس کد شرکت ملی نفت وارد شده بود این آمار به عنوان صادرات میعانات گازی عدد بالایی را از مجموعه میعانات گازی در آمار نمودار کرد، بنابراین تفاوت فاحش، پیگیری‌های لازم انجام شد و طی جلساتی با بانک مرکزی و دستگاه‌های مربوطه آمار مربوطه اصلاح شد.

در پی این اتفاق گمرک از مرکز توسعه صادرات درخواست کرد تا تغییراتی را در مفاد آن صورت‌جلسه ایجاد کنیم؛ چرا که ترکیب کالای صادراتی ما نسبت به سال ۷۸ عوض شده بود.

در همان جلسه بحث میعانات گازی مطرح شد و قرار شد میعانات گازی در کنار صادرات غیرنفتی محاسبه شود.

در برداشت‌هایی که از سوی رسانه‌ها پس از انتشار گزارش به شیوه جدید صورت گرفت شبهاتی پیش آمد که در نتیجه آن از آمار گمرک برداشت‌های نادرستی شد.

به طوری که در مقایسه با ماه‌های گذشته آمار با تناقض‌های شدیدی به نظر می‌رسید؛ چرا که نحوه توضیح در گزارش شبهه‌برانگیز بود.

بنابراین توضیحات، می‌پذیرید که نحوه تنظیم گزارش گمرک به شکلی بود که مخاطبان را به اشتباه می‌انداخت.

البته می‌شود برداشت دوگانه کرد و چیزی که منجر به برداشت دوگانه می‌شود در این گزارش وجود داشت. شاید بشود اسمش را اشتباه گذاشت.

شاید مصداق دیگری از بی‌دقتی همین روش تنظیم گزارش گمرک باشد.

می‌پذیریم که عدم شفافیت این گزارش منجر به این برداشت‌ها شده است.

رییس سازمان توسعه تجارت در ابتدای مصاحبه خود با روزنامه دنیای اقتصاد اظهاراتی در زمینه تناقض آمار گمرک با آمار مرکز توسعه تجارت داشتند. این تناقض از کجا ناشی می‌شود؟

من تاکید می‌کنم که این سازمان هیچ آماری از صادرات کالا غیر از آمار گمرک در اختیار ندارد؛ چرا که گمرک تنها تولیدکننده آمار رسمی صادرات کالا است.

من ادعا می‌کنم که این آمار تنها از آن گمرک است و نه هیچ جای دیگر و آنچه که مرکز توسعه صادرات اظهار می‌کند بحث صادرات خدمات است که گمرک نه آن آمار را دارد نه مدعی آن است.

آمار صادرات خدمات را دفتر توسعه کالا و خدمات از مراجع ذی‌ربط می‌گیرد که مربوط به کالاهایی مانند برق و خدمات فنی و مهندسی می‌شود.

درباره برق تفسیری وجود دارد که به نوع طبقه‌بندی کالا در یک کشور محسوب می‌شود. در ایران برق را به عنوان کالا تلقی نمی‌کنیم و اظهارنامه‌ای برای آن تنظیم نمی‌شود بلکه به عنوان خدمات صادر می‌شود. این در حالی است که ما معتقدیم هر صادراتی که از کشور انجام می‌شود باید تحت نظر مراقبت‌های گمرک باشد و در این صورت است که وضعیت آمار گمرک شفاف‌تر می‌شود.

آقای غضنفری در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود با این رسانه با صراحت اظهار کردند که آمار گمرک کارشناسی نشده است.

بله ولی باید در نظر داشت که گمرک نظارت دقیق بر آمار دارد و این نظارت در چند مرحله انجام می‌شود. در ضمن ایشان نگفتند که گمرک اشتباه می‌کند. ایشان گفتند آمار گمرک غیرکارشناسی است، تعبیر کارشناسی نشده و غیرکارشناسی دو چیز متفاوت است و برداشت از آن می‌تواند دوگانه باشد.

کلمه کارشناسی نشده معنای مشخصی دارد و من متوجه نمی‌شوم که شما در پاسخ به سوالات چرا به برداشت‌های دوگانه تاکید می‌کنید.

سوال من این است که چه طور است که آمارهای گمرک غیرکارشناسی و غیرواقعی است ولی دیگر نهادها از آن استفاده می‌کنند؟

استنباط ما این است که چون سازمان توسعه اصرار دارد که آمار خدمات هم به آمار گمرک اضافه شود این بحث در گرفته است.

وقتی بحث خدمات به ما ارتباط پیدا نمی‌کند، چرا باید زحمت آن را گمرک تقبل کند؟آنها دفتر تخصصی این کار را دارند و ما در قبال صادرات خدمات وظیفه‌ای نداریم و برای ما تعریف نشده.

بهتر است از بحث خودمان خارج نشویم. از نظر شما به روز نبودن گمرکات کشور تا چه اندازه در افت کیفیت آمار تاثیر می‌گذارد؟

از نظر حجمی ۸۰درصد گمرکات کشور مکانیزه هستند که بیش از ۶۰درصد آن به صورت آنلاین فعالیت می‌کند. بندرعباس به تنهایی ۴۵درصد حجم را به عهده دارد و باقی نیز متعلق به بندر امام، گمرکات تهران و غرب تهران است.درصد باقی مانده نیز به بازارچه‌های مرزی و دیگر گمرکات تعلق دارد. علاوه بر این باید توجه داشت که مانع‌ تراشی‌های دیگر دستگاه‌ها نیز برای در اختیار گذاشتن امکانات از دلایل حجم مکانیزه نبودن گمرکات است.

به عنوان سوال آخر در تحقیق و تفحص مجلس شورای اسلامی از گمرک دفتر آمار و خدمات ماشینی تا چه اندازه مورد تفحص قرار گرفته است؟

ارتباط تحقیق و تفحص مجلس با دفتر آمار گمرک تنها درحد درخواست آمار برای بررسی عملکرد واحدها است و همچنین نحوه آمارگیری‌ها مورد پرسش بود که ما توضیحات و منابع لازم را در اختیار ایشان قرار دادیم.

۱۸ میلیارد دلار صادرات، ۴۱ میلیارد دلار واردات

در یازده ماهه سال‌جاری ۱۸‌میلیارد و ۸۰۳‌میلیون دلار انواع کالاهای غیرنفتی با احتساب میعانات گازی صادر شد که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۹/۱۵ افزایش داشته است.

به گزارش روابط عمومی گمرک ایران، وزن کالاهای صادر شده در این مدت با احتساب میعانات گازی ۳۷‌میلیون و ۲۷‌هزار تن بود که نسبت به مدت مشابه گذشته ۹‌درصد رشد داشت. وزن و ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی با احتساب میعانات گازی در یازده ماه سال گذشته به ترتیب ۳۳‌میلیون و ۹۸۶‌هزار تن و ۱۶‌میلیارد و ۲۱۸‌میلیون دلار بوده است.بنابراین گزارش لازم به توضیح است، براساس صورت‌جلسه تعیین تکلیف آمار صادرات فرآورده‌های نفتی میعانات گازی که توسط شرکت ملی نفت ایران و شرکت ملی گاز ایران به عنوان صاحب کالا اظهار شده، در آمار صادرات غیرنفتی لحاظ نمی‌گردد. این گزارش حاکی است، صادرات میعانات گازی در این مدت ۵‌میلیارد و ۲۶۹‌میلیون دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۵/۲۰‌درصد افزایش داشته است.

صادرات غیرنفتی بدون احتساب میعانات گازی: در یازده ماه سال‌جاری بدون احتساب صادرات میعانات گازی ۱۳‌میلیارد و ۵۳۴‌میلیون دلار انواع کالای غیرنفتی صادر شد که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۳/۱۴‌درصد افزایش داشته است. بنابراین گزارش، وزن کالاهای صادر شده در این مدت ۲۸‌میلیون و ۲۲۹‌هزار تن بود که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۷/۱۱‌درصد رشد داشت. وزن و ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی در یازده ماه سال گذشته به ترتیب ۲۵‌میلیون و ۲۷۱‌هزار تن و ۱۱‌میلیارد و ۸۴۵‌میلیون دلار بود.

بنابراین گزارش از میزان کل صادرات غیرنفتی ۵۱‌میلیون و ۷۰‌هزار دلار از محل تجارت چمدانی و ۲۹۹‌میلیون و ۸۲‌هزار دلار از طریق بازارچه‌های مرزی انجام گرفته است. این گزارش حاکی است، پروپان مایع شده با ۸۵۴‌میلیون و ۱۰۰‌هزار دلار و بوتان مایع شده با ۵۶۰‌میلیون و ۱۰۰‌هزار دلار از گروه محصولات پتروشیمی در مجموع به ارزش یک‌میلیارد و ۴۱۴‌میلیون دلار عمده‌ترین کالای صادراتی در این مدت بود که ۵/۱۰‌درصد از کل ارزش صادرات را به خود اختصاص داده است. پس از آن پسته تازه یا خشک کرده با یک‌میلیارد و ۱۱۷‌میلیون دلار و با اختصاص ۳/۸‌درصد در رتبه دوم و متانول با ۵۶۶‌میلیون و ۶۰۰‌هزار دلار و با اختصاص ۲/۴‌درصد رتبه سوم و سایر مخلوط هیدروکربورهای بودار با ۵۲۰‌میلیون و ۴۰۰‌هزار دلار و ۹/۳‌درصد از ارزش کل صادرات رتبه بعدی را به خود اختصاص داده است. فرش و سایر کف‌پوش‌های نسجی با ۶/۲‌درصد، محصولات از آهن یا فولاد غیرممزوج با ۴/۲‌درصد، وسایل نقلیه موتور پیستونی درونسوز و اتیلن هر کدام با ۲‌درصد و قطعات کاتد از مس تصفیه شده با ۸/۱‌درصد دیگر اقلام عمده صادراتی کشورمان در این مدت بوده‌اند. بنابراین گزارش در یازده ماه امسال بیشترین میزان صادرات کشورمان به امارات متحده عربی اختصاص یافت. در این مدت ۴‌میلیون و ۳۳۳‌هزار تن انواع کالا به ارزش یک‌میلیارد و ۹۵۳‌میلیون دلار به این کشور صادر شد. سهم این کشور از کل وزن و ارزش صادرات کشورمان به ترتیب ۴/۱۵‌درصد و ۴/۱۴‌درصد بود. عراق با یک‌میلیارد و ۴۰۰‌میلیون دلار و با اختصاص ۴/۱۰‌درصد، چین با یک‌میلیارد و ۱۱۵‌میلیون دلار و ۲/۸‌درصد، ژاپن با ۸۳۹‌میلیون دلار و ۲/۶‌درصد و هند با ۷۰۷‌میلیون دلار ۲/۵‌درصد به ترتیب رتبه‌های دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند. در مجموع ۳/۶۲‌درصد از وزن و ۵/۴۴‌درصد از ارزش صادرات در یازده ماهه سال‌جاری به پنج کشور یاد شده اختصاص دارد.

واردات: این گزارش می‌افزاید: در یازده ماهه سال‌جاری ۳۵‌میلیون و ۳۹۴‌هزار تن انواع کالا به ارزش ۴۱‌میلیارد و ۴۱۴‌میلیون دلار وارد کشور شد که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از نظر وزن ۴/۸‌درصد کاهش و به لحاظ ارزش ۶/۱۱‌درصد افزایش داشته است. این گزارش حاکی است، بنزین عمده‌ترین کالای وارداتی کشورمان در این مدت بود. به طوری که در یازده ماهه امسال ۲‌میلیارد و ۳۹۱‌میلیون دلار بنزین وارد کشور شد و ۸/۵‌درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص داد. شمش از آهن و فولاد غیرممزوج و پروفیل با مقطع I از آهن یا فولاد غیرممزوج به ترتیب با ۷/۴ و ۷/۱‌درصد سهم ارزش رتبه‌های دوم و سوم را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین میله‌های آهنی یا فولادی با ۵/۱‌درصد، قطعات منفصله جهت تولید خودروهای سواری با ۱۶/۱‌درصد، سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها بجز بنزین با ۱۵/۱‌درصد، محصولات از آهن یا فولاد غیرممزوج تخت و گرم نورد شده به شکل غیرطومار با پهنای ۶۰۰‌میلیمتر یا بیشتر به ضخامت بیشتر از ۱۰‌میلیمتر و عرض بیشتر از ۱۸۵۰‌میلیمتر با ۱۴/۱‌درصد، محصولات از آهن یا فولاد غیرممزوج تخت و گرم نورد شده به شکل طومار با پهنای ۶۰۰‌میلیمتر یا کمتر به ضخامت کمتر از ۳‌میلیمتر با ۱۱/۱‌درصد، روغن خام سویا با یک‌درصد و دانه سویا با ۹۶/۰‌درصد اقلام عمده وارداتی کشورمان در یازده ماهه سال‌جاری بوده‌اند.

در مجموع ده قلم کالای یاد شده از لحاظ ارزش ۲/۲۰‌درصد و به لحاظ وزن ۴/۳۶‌درصد از کل واردات کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند. این گزارش افزوده است: در این مدت بیشترین میزان کالای وارداتی کشورمان از کشور امارات متحده عربی صورت گرفت. در یازده ماهه امسال ۲/۲۶‌درصد از وزن و ۹/۲۲‌درصد از کل ارزش واردات کشورمان به امارات متحده عربی اختصاص داشت. آلمان با اختصاص ۱۱‌درصد، چین با ۹/۸‌درصد، سوئیس با ۷/۵‌درصد و جمهوری کره با ۱/۵‌درصد سهم ارزشی به ترتیب عمده‌ترین صادرکنندگان کالا به ایران در این مدت بوده‌اند. براساس این گزارش، در مجموع ۷/۵۴‌درصد از کل وزن و ۶/۵۳‌درصد از کل ارزش واردات طی یازده ماهه سال‌جاری به پنج کشور یاد شده اختصاص دارد. همچنین در یازده ماهه امسال ۳۵‌هزار و ۸۹۷ دستگاه خودرو سواری به ارزش ۷۳۲‌میلیون و ۲۶‌هزار دلار وارد کشور شد.